‘Ruud van Empel. Fotowerken’, t/m 8 juni in het Noordbrabants Museum in Den Bosch. Voor meer informatie kijk op: www.hetnoordbrabantsmuseum.nl
–––––
‘Kijk, als je goed kijkt, zie je hier dat ik de stekels heb afgeknipt omdat ik even geen zin meer had.’ Ruud van Empel wijst lachend op Theatre #8, een indrukwekkend landschap van tientallen cactussen. Het is een fictief beeld, waarin hij foto’s van echte cactussen heeft samengevoegd in een nieuw, surrealistisch landschap. Knippen en plakken, zou je oneerbiedig kunnen zeggen, maar wie het werk nader bestudeert, kan zich een beeld vormen van het monnikenwerk dat Van Empel heeft moeten verrichten om dit te maken. Met Photoshop heeft hij elke cactus naaldje voor naaldje uitgeknipt – op een enkel stekeltje na dus. ‘Sommigen noemen het maniakaal,’ grijnst Van Empel.
Dit werk en het ernaast gehangen nachtlandschap Theatre #9 behoren tot de nieuwste fotocollages van Ruud Van Empel, en zijn nu voor het eerst in Nederland te zien op een tentoonstelling in het Noordbrabants Museum in Den Bosch. De expositie toont dertig fotocollages die samen een brede dwarsdoorsnede van oud en nieuw werk uit Van Empels interessante oeuvre laten zien.
De fotocollages zitten als het ware tussen fotografie en schilderkunst in; alles wat er in het beeld te zien is heeft Van Empel eerst afzonderlijk gefotografeerd en daarna uitgeknipt, om het vervolgens samen te voegen met andere (delen van) foto’s en zo een nieuw totaalbeeld te maken. Zo bestaat een bos dus uit tientallen details van bladeren, insecten en andere beestjes, dauwdruppels enzovoorts die oorspronkelijk niet bij elkaar hoorden. De mensen op zijn doeken zijn een combinatie van neuzen, ogen, kinnen, haren, lijven van verschillende mensen, zo knap in elkaar gemonteerd dat je twee keer moet kijken voordat je ziet dat er iets vreemd is aan wat je waarneemt.
Ruud van Empel werd misschien wel het meest bekend met zijn fotobeelden van zwarte kinderen in een paradijselijke omgeving, zoals de foto’s in de beroemde World-reeks uit 2007. Eén daarvan, World #17, hangt op de Brabantse tentoonstelling. Het is een groot werk met daarop een donker kind dat in een groene, tropische omgeving in het water ligt en net boven de waterspiegel uitkijkt, recht in de het gezicht van de toeschouwer. ‘Dit werk is in New York geveild voor honderdtwintigduizend dollar,’ vertelt Van Empel. ‘De World-serie was zeer geliefd, omdat ik zwarte kinderen had geportretteerd als symbool voor onschuld. Ik vond het totaal vanzelfsprekend dat je daar ook een zwart kind voor kon nemen, maar dat was nog niet eerder gedaan; in de Westerse schilderkunst was dat altijd een blank kind.’
De tropische natuur maakte de beelden weelderig, vanwege de grote variatie aan vormen in planten en bladeren. Van Empel fotografeert over de hele wereld en heeft na twintig jaar een databank met honderduizenden beelden. ‘Ik maak mapjes op datum en plaats, en vervolgens op onderwerp. “Paardenbloemen” is een mapje, en “bomen”. Takken. Druppeltjes. Insecten. Klavertjes. En ik weet het vaak nog, want het klavertje dat je daar op Nature #1 ziet, heb ik in de tuin van mijn vader gefotografeerd. En de vogelspin op Theatre #9 in San Diego in 2012.’
Na de serie over kinderen en onschuld volgden collages zoals Souvenir (stillevens van voorwerpen uit zijn jeugd), Generation (over identiteit en het spanningsveld tussen individualiteit en groepsgeest) en Sunday, een nieuwere reeks uit 2012, waarin ook voor het eerst een aantal volwassenen zijn neergezet. Van Empel werkt graag met grote levensthema’s. ‘Ik wil geen concrete situatie verbeelden, want een “verhaaltje” vind ik niet interessant. Ik ben op zoek naar tijdloosheid. Door met oerthema’s te werken kunnen de beelden universeel aanspreken, dat vind ik belangrijk. Iedereen kan er zijn zijn eigen ideeën op projecteren.’
De titel Theatre bijvoorbeeld verwijst naar de plek waar een confrontatie of oorlog plaatsvindt. Van Empel: ‘Zo zie ik de natuur ook: de natuur is een slagveld, waar een strijd woedt om leven en dood. Tegelijk is de natuur ook paradijselijk en mooi. Je kunt haar op twee manieren zien en beide vind je erin terug. Het derde aspect is dat ik een bepaalde abstractie heb aangebracht, waardoor het cactussenveld doet denken aan een skyline als die van Manhattan.’
De nieuwe serie Nature, een reeks van vijf doeken waarvan Nature #1 en Nature #2 te zien zijn, gaat over vergankelijkheid – een thema dat Van Empel de komende tijd nog verder wil gaan verkennen. ‘Ik heb er poppenhoofdjes voor gebruikt, omdat het met echte hoofden gruwelijk zou worden en dat is niet de bedoeling. Deze poppenhoofdjes zijn vrolijk, maar wel kapot.’ Hij wijst naar een spinnenweb boven de eenogige, lichaamloze pop. ‘Dit zijn dauwdruppeltjes die ik in de wei heb gefotografeerd. Die druppels heb ik uitgeknipt en daar creëer ik vervolgens een heel web mee. In de natuur is dit nauwelijks op deze manier te fotograferen.’
Het feit dat het echt lijkt, maar dat je tegelijk opmerkt dat er iets niet helemaal aan klopt, maakt dat toeschouwers zich soms wat ongemakkelijk gaan voelen, vertelt Van Empel. ‘Uncanny’ heet dat gevoel van beklemming en onbehaaglijkheid. Die spanning ontstaat omdat de kunstenaar heeft ingegrepen in de fotografische realiteit en dingen met elkaar heeft combineerd die niet kloppen. ‘Ik probeer het wel zo realistisch mogelijk te houden,’ aldus Van Empel. ‘Als je het niet goed doet, krijg je groteske, vervormde gezichten. Zeker bij volwassenen gebeurt dat al snel, omdat die gezichten meer getekend zijn en minder goed in elkaar passen.’
Tot zijn eigen verbazing krijgen mensen dat ‘uncanny’ gevoel soms ook bij beelden waar de kunstenaar dat helemaal niet in heeft gelegd. ‘Op Reflexion bijvoorbeeld zie je een meisje in het bos liggen. Het is een van mijn favoriete werken, omdat ik zelf als kind graag op die manier in het bos lag te dromen. Veel mensen interpreteren het echter als een meisje dat verkracht is in het bos, al is er niets dat daarop wijst. Mensen zijn niet meer naïef, ze zien overal dat narigheid in. Dat is echt een fenomeen van deze tijd.’
Een serie ‘voorstudies’ en ‘bloopers’ toont de expositie ook. Zelfs een ervaren kunstenaar als Van Empel maakt weleens een denk- of inschattingsfout. Zo bleek een serie met etalagepoppen niet het door hem gewenste beeld op te leveren, juist omdat het poppen waren en geen mensen. ‘En hier,’ wijst Van Empel op een collage van jongetjes op een tegelvloer, ‘had ik bij de fotografie geen rekening gehouden met het perspectief. Ik heb hun bovenlijf recht van voren gefotografeerd, daarna de camera iets gedraaid en daarna hun benen. Maar daardoor staan hun voeten een beetje schuin, en dat past niet in het perspectief van de vloer. Dat stoorde me zó… Dan is de hele collage niet goed.’
–––––
Kunstenaar door Photoshop
Ruud van Empel (1958) studeerde in 1981 af aan de Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost in Breda als grafisch vormgever. Hij werkte als decorontwerper en art director mee aan diverse film- en televisieproducties, en ontwierp onder meer affiches voor films en culturele programma’s. Van Empel raakt geïnteresseerd in de collagetechniek. Nog voor hij een computer had, knipte hij al met de hand collages bij elkaar. De komst van Photoshop in de jaren negentig zette voor hem de deur open naar het kunstenaarschap. ‘Ik kon ineens zo veel ideeën realiseren. Ik heb een tijdlang opdrachten gedaan en daarnaast veel vrij werk gemaakt. In die beginperiode werkte ik dag en nacht. Toen galeries mijn werk begonnen te exposeren en ik er ook geld mee ging verdienen, ben ik het kunstenaarschap in gerold.’
Zijn werk kreeg in buitenland eerder waardering dan in Nederland. ‘Men was hier zeer terughoudend als het ging om Photoshop. Ze wisten niet wat ze ervan moesten denken, dus daarom wilden ze het aanvankelijk niet laten zien. In het buitenland, zeker in Amerika, stond men daar veel meer voor open. Ze zijn daar altijd geïnteresseerd in wat nieuw is. Ze hadden de moed om mijn werk te tonen en zich er een mening over te vormen.’
–––––
Dit artikel stond eerder in andere vorm in Kunst & Cultuur, een veelzijdig cultuurmagazine voor Avro-leden.
