Hoe komt het dat sommige mensen die een trauma of tragedie hebben meegemaakt, dat een plek kunnen geven, en anderen niet? Die vraag hield de Belgische schrijfster Kristien Hemmerechts (62) al jaren bezig. Eigenlijk al sinds het schrijven van Ann (2008), haar boek over een vrouw met een incestverleden en chronische anorexia, die uiteindelijk euthanasie kreeg. ,,Ik vond het confronterend dat zij er niet in slaagde om haar verleden een plek te geven en er uiteindelijk aan ten onder ging. Ze kon het niet loslaten.’’
Terroristische aanslagen
Met de aanslagen in haar vaderland van de afgelopen jaren zag de schrijfster andere voorbeelden van wat het kan betekenen als boosheid geen gezonde uitweg of plek vindt. ,,Er zijn zo veel mensen die grote woede voelen jegens de maatschappij en hun medemensen en daardoor een extreme weg op gaan: ze plegen een moord of kiezen voor extreemrechts of jihadisme. Dus hoe moet je omgaan met verdriet, met woede? Dat vind ik een belangrijke vraag.”
Dit gegeven inspireerde haar tot het schrijven van Wolf, een roman met een boze hoofdpersoon. Vladimir Oeltsjenko is een eenzame, gekwelde vijftiger die wordt verteerd door woede. De kiem daarvoor ligt in zijn jeugd; zijn grootmoeder Baba haalde hem daags na zijn geboorte weg bij zijn veel te jonge moeder en voedde hem met dwingende hand op. De vroege dood van een jeugdvriendje, de ontdekking dat zijn oma niet zijn moeder was en het feit dat allerlei andere familierelaties leugenachtiger waren dan gedacht, kan hij moeilijk verkroppen. Met elke nieuwe leugen in zijn omgeving laait tijdens zijn volwassen leven het vuur van de woede steeds verder op. Zijn razernij, die als een wolf in zijn borst huist, snijdt hem af van zijn gevoelens en belet hem van anderen te houden.
Nadat mensen in zijn omgeving hem waarschuwen dat hij misschien weleens iemand uit woede kunnen doden, zoekt hij hulp bij een therapeute. Als deze Lieselotte – voor wie hij gevoelens begint te koesteren – hem vertelt over een soort spiritueel hotel waar ze graag naartoe gaat omdat mensen daar alleen maar aardig mogen zijn, besluit Vladimir zichzelf ook een korte vakantie te gunnen. Maar al rap pakt dat desastreus uit. Wanneer de eigenaresse van het centrum en hij naar de bakker rijden, raakt hun auto door de ijzel in een slip. Bij het ongeluk blijkt Lieselotte, die aan het wandelen was, te zijn onthoofd. Het desastreuze ongeval brengt Vladimir echter ook iets moois: er bloeit een voorzichtige liefde op tussen hem en een van de andere gasten.
Sympathie
Het was best spannend, zegt Hemmerechts, om voor een boos personage te kiezen. ,,Een lezer vindt een aardige hoofdpersoon prettiger, en leeft dan ook sneller met hem mee. Dat heb ik zelf ook; als ik me erger aan een personage, ga ik me soms zelfs ergeren aan het boek. In de huidige tijd zappen mensen al helemaal snel weg. Dat was dus mijn uitdaging: hoe houd ik lezers aan boord? Daarom heb ik ernaar gestreefd dat je sympathie voor Vladimir kunt voelen door invoelbaar te maken dat hij een gekwetste ziel is. Zodat je begrijpt waar zijn woede vandaan komt en dat die ook wel enigszins terecht is, omdat er op een onheuse manier met hem is omgesprongen.’’
Onthoofding
Wolf is fictie, maar Hemmerechts hoefde weinig te verzinnen. ,,Dit boek is gedeeltelijk gebaseerd op iemand die ik ken, die ook een verleden met zich mee torst en er moeilijk in slaagt de woede daarover achter zich te laten. Als je een kwetsing oploopt, en daarna nog een en nog een, kun je het gevoel krijgen dat de wereld tegen jou is. Ik heb eigenlijk stukjes samengebracht uit het leven van allerlei mensen die ik ken. Zelfs het ongeluk dat Vladimir krijgt is precies zo gebeurd, inclusief de onthoofding van een wandelaar. Ik had dat anders ook niet op die manier durven opschrijven, het is zo extreem en bizar.’’
Bewogen leven
Door haar bewogen leven – Hemmerechts verloor twee kinderen en een echtgenoot, en kreeg een paar jaar geleden borstkanker – weet de schrijfster zelf wat het is om boos te zijn om hetgeen je overkomt in het leven. ,,Toen ik borstkanker had, ervoer ik heftige gevoelens van agressie. Ik was zó boos, met name over de houding van de gezonde medemens, die geen idee heeft wat het betekent om kanker te hebben. Nadat mijn man, dichter Herman de Coninck, was gestorven, vertelde ik tijdens een lezing dat ik veel woede voelde. Ik was kwaad omdat hij dood was en ik weduwe was geworden. Na afloop kwam een vrouw naar me toe die daar heel boos over was – dus zij was boos over mijn woede. Dat is toch absurd? Je kunt toch niet boos zijn op iemand vanwege wat diegene voelt? Je kunt je emoties immers niet bestellen. Zeggen dat ik die woede niet moest voelen, was niet genoeg om die daadwerkelijk niet meer te voelen.’’
Taboe
Boos zijn is een maatschappelijk taboe, omdat het wordt gezien als iets negatiefs. En woede kán ook heel gevaarlijk of destructief zijn, zoals bij Vladimir dreigt. Juist daarom is het belangrijk niet te censureren, vindt Hemmerechts. ,, Toen ik klein was, kreeg je een draai om je oren als je kwaad was. Boos zijn mocht niet. Maar als iemand geen woede mag voelen, gaat die een andere uitweg zoeken. Dat is denk ik wat er aan de hand is bij terroristen. Dat zijn vaak mensen die zich geïsoleerd voelen en nergens heen kunnen met hun woede. Ik denk dat het belangrijk is te achterhalen waaróm iemand razend is. Om goed te luisteren. Want anders voelt iemand zich buitengesloten, niet erkend, niet gehoord. Zou het bij jongeren die zichzelf snijden bijvoorbeeld zo kunnen zijn dat ze eigenlijk heel boos zijn? En dat hun automutilatie daar een uiting van is? Ook zelfdoding is vaak een vorm van agressie die iemand tegen zichzelf keert.”
Innerlijke vrede
Maar de boze persoon moet ook bij zichzelf te rade gaan, vindt ze. ,,Ik denk dat veel mensen een denkfout maken. Ze gaan ervan uit dat de verlossing van buitenaf moet komen, dat iemand hen liefde of begrip moet geven. Maar je moet het zelf doen; je moet zélf die gevangenismuren slopen en beginnen lief te hebben. Een sleutelzin in de roman is dat Vladimir beseft dat liefhebben belangrijker is dan liefgehad te worden. Veel mensen zijn op zoek naar de liefde. Maar men zoekt eigenlijk naar geluk en innerlijke vrede. Daartoe moet je jezelf en anderen liefhebben.’’
Aanvaarding
De belangrijkste sleutel ligt volgens Hemmerechts echter in aanvaarding van wat het leven brengt of heeft gebracht. ,,Vroeger vond ik dat het leven rechtvaardig moest zijn. Op een bepaald moment besefte ik dat die gedachte onzinnig is; het leven is je iets verschuldigd. Maar het duurde wel een tijd om tot dat besef te komen. We leven bovendien in een maatschappij waarin we over alles de controle willen houden. Kanker of dood is een confrontatie met controleverlies. We zijn er niet goed in om dat het hoofd te bieden, we willen alles kunnen oplossen, elk aspect van ons leven dirigeren, zelfs de dood. Dat is een illusie. Maar ik ben inmiddels 62 en ouder worden maakt het makkelijker om te aanvaarden wat er op je pad komt. Je kunt dingen meer in perspectief zien en beter relativeren. Ik vind het een stuk makkelijker om ouder te zijn dan jong.’’
Goed om te weten
Wolf van Kristien Hemmerecht is verschenen bij De Geus, € 20,99
