“Subsidies verpesten de markt.” Jaroslav Muška, directeur van Zemcheba, draait er niet omheen. Zijn bedrijf in het Tsjechische Chelčice beslaat 1.800 hectare, met akkerbouw, varkens, koeien, viskwekerijen en een fruitteeltbedrijf van 200 hectare. Met 80 hectare appels is het de grootste appelteler van Zuid-Bohemen.
Op het bedrijf werken 80 personeelsleden, in het plukseizoen komen daar nog 50 mensen bij. “Als kleine jongen kwam ik hier al fruit plukken, want ik spaarde voor een fiets. Maar de jeugd van tegenwoordig hoeft geen fiets meer. Nu zijn het dus Oekraïners die hier werken.” En hij wijst naar het appartementencomplex waar het personeel wordt gehuisvest.
1500 tot 2000 kronen krijgen ze per dag, wat neerkomt op 60 tot 80 euro, afhankelijk van hoeveel ze plukken, want ze krijgen stukloon. Voor huisvesting ging daar nog zo’n 4 euro vanaf, “maar sinds de oorlog laten we hen hier gratis wonen.”
De enorme omvang van het bedrijf vindt z’n oorsprong in Tsjechoslowakije toen dit nog een overheidsbedrijf was. Na de opsplitsing in 1993 werd het overheidsbedrijf een coöperatie, tot 1997 toen er een Ltd. werd opgericht.
Een miljoen euro
Het is een grijze dag aan het eind van 2022, hoog in de bergen van Zuid-Bohemen. Om vier uur ’s middags, als het personeel de sorteerruimte en de verwerkingsruimten verlaten, lijkt het nog ochtend. Directeur Muška geeft een rondleiding langs moderne persen, koelcellen en verpakkingslijnen.
Volgens hem verpesten subsidies de markt, terwijl hij alleen al voor zijn fruitbedrijf bijna een miljoen euro subsidie ontving van Europa, plus nog een bedrag van de Tsjechische overheid, voor verschillende projecten.
Zemcheba in Chelčice, in het Tsjechische Zuid-Bohemen, © Marc van der Sterren
Zo heeft hij een biomassacentrale gebouwd waarmee hij elektriciteit opwekt. Hij heeft geïnvesteerd in een koeling, een fruitbewaarplaats met verwerkings- en productiemachines, waaronder nieuwe fruitpersen. En in een trekker en andere machines voor de boomgaard en oogstkratten met een flinke capaciteit. Muška: “Momenteel wachten we nog op de subsidie voor een nieuwe sorteermachine waarmee we al een seizoen gedraaid hebben.”
Dankzij al die investeringen heeft het bedrijf een verwerkingscapaciteit van 10.000 ton per jaar. Groot genoeg om ook fruit van collegabedrijven te verwerken.
Het miljoen aan EU-subsidie staat nog los van de directe betalingen die hij ontving voor zijn 1800 hectare. Tot 2023 was dat 4.000 Tsjechische kronen per hectare, wat neerkomt op ongeveer € 300.000 per jaar.
Kleine snackpacks
Het bedrijf verkoopt veel vers fruit via verschillende afzetkanalen, waaronder supermarkten. Bijna de helft wordt verwerkt. “Dat geeft niet alleen meerwaarde aan het product, maar het garandeert ook afzet.” Zo maken ze sap en puree in diverse verpakkingen. Van boxen met vijf liter sap tot kleine snackpacks met fruitpuree. “Niet alleen lekker voor kinderen”, stelt Muška, met gevoel voor commercie. “Ook ouders snoepen er graag van.”
Veel van hun producten gaan ook naar andere industriële verwerkers. Zoals dozen met pulp voor bakkerijen. Tot voor kort hadden ze een eigen jambedrijf, tot deze werd verkocht aan Zeelandia. Een Nederlands bedrijf dat bakkerijingrediënten produceert.
Sindsdien heeft Zeelandia een bedrijf, zo goed als op het terrein van Zemcheba. Ze zijn verzekerd van aanvoer, Zemcheba is verzekerd van de afzet van zo’n 2000 ton fruit per jaar. “Eigenlijk verkopen we hen niet de appels, maar pulp.” Behalve appels gaan er ook kersen, morellen en zwarte bessen naar Zeelandia.
Stoom
Het verwerken van producten geeft meerwaarde, maar die heeft Zemcheba, vooral het afgelopen jaar, hard nodig. Want ook in Tsjechië zijn de energieprijzen sinds de inval in Oekraïne fors gestegen. “Maar gelukkig heb ik nu de biomassa-installatie. We hebben veel hout uit de boomgaarden, maar ook veel hooi en stro uit de akkerbouw.”
Dankzij subsidies van de EU heeft het bedrijf een verwerkingscappaciteit van 10.000 ton fruit. © Marc van der Sterren
De installatie bestaat uit twee boilers die 12 ton stoom produceren. De stoom heeft hij nodig voor de fruitverwerking. Het overtollige stoom wordt omgezet in elektriciteit. “De gasprijs is nu te hoog. Als we deze centrale niet hadden, konden we veel minder fruit verwerken.”
De Europese Unie heeft hem dus veel gebracht. “Ja, natuurlijk ben ik daar dankbaar voor. Zonder die subsidies hadden we ons bedrijf nooit zo ver kunnen ontwikkelen.” Toch blijft hij bij zijn stelling dat subsidies de markt verpesten. “Concurrentie is daardoor niet gebaseerd op kennis en kunde, maar op andere verschillen, zoals de regio”, verklaart hij.
De overheid staat met de subsidies de marktwerking in de weg. Regio’s of bedrijven die meer subsidie ontvangen of bedrijven die handiger zijn in het aanvragen van subsidies hebben een concurrentievoordeel. “Maar zo is de EU nu eenmaal georganiseerd. Ze zijn in de eerste plaats gericht op de consumentenprijs. Daar kunnen we niets aan doen.”
En bovendien kan hij, ondanks de gekelderde opbrengstprijzen, zijn hoofd nog boven water houden. “De situatie is dramatisch! Als er een echte econoom naar onze boekhouding kwam kijken, zou hij zich afvragen wat we hier aan het doen zijn. Want zonder subsidies is ons bedrijf echt niet rendabel.”
Klein fruitland
Als voormalig voorzitter van de landelijke fruittelersorganisatie kent hij de cijfers. Tsjechië had voorheen 2000 hectare rode bessen en ongeveer evenveel zwarte. Nu zijn het nog maar zo’n 300 hectare rode bessen en 150 zwarte. “De fruitproductie gaat hard achteruit.. Een jaar of tien geleden waren er nog 18000 hectare appels in Tsjechië, nu nog maar de helft.
Het probleem is Europees, legt hij uit. De EU consumeert jaarlijks 11 miljoen ton appels. Grote spelers zijn Italië, Frankrijk, België en Nederland. Tsjechië is maar een klein fruitland. Waar Italië een slordige 3,5 miljoen ton produceert, levert Tsjechië slechts 150.000 ton. “Wij zijn niet eens zelfvoorzienend, we importeren 30 procent.”
Vervolgens kwamen er subsidieprogramma’s van de EU. “Verschillende landen profiteerden daarvan, zoals Polen. Hun productie steeg binnen een paar jaar met 1,5 miljoen naar 5 miljoen ton.”
En zo kwam het dat er in de EU ineens 30 miljoen ton appels geproduceerd werden, veel meer dan de 11 miljoen die we zelf opeten. “De Poolse appels waren bestemd voor de Russische markt, maar die is weggevallen. Een deel gaat nog wel via Servië, maar dat haalt weinig uit. En markten in Egypte of elders in Afrika worden mondiaal al bediend.”
Voor Tsjechië pakt het nog eens extra zuur uit omdat de supermarkten al gewend waren aan goedkope importen. “Voor ons is het moeilijk om daar binnen te komen.”
Lidl
In zijn eigen winkel kosten de appels 82 eurocent per kilo. De supermarkt verkoopt ze voor €1,- tot €1,65. Maar de Lidl koopt de appels voor minder dan 50 eurocent per kilo. Globus en Makro betalen 57 cent. Dat is amper de kostprijs, vooral als je de stijgende energiekosten beziet. “Maar ook die kunnen we nu laag houden, dankzij onze biovergister.” Waarmee hij weer bewijst dat subsidies de markt verpesten. Zijn concurrentievoordeel op energiegebied heeft hij immers aan de steun uit Brussel voor zijn biovergister te danken
Bedrijfsgegevens
FRUIT
Appels: 79,89 ha, verwachte oogst 2.800 ton
1.500 ton voor consumptie, 1.300 ton voor verwerking
Rassen: Rozella, Topaz, Gala, Spartan, Julia, Discovery, Sirius en enkele experimentel rassen.
Peren: 3,55 ha, verwachte oogst 30 ton
Kersen: 14,25 ha, verwachte oogst 80 ton
Zure kersen: 33,37 ha, verwachte oogst 220 ton
Rode bes: 40,18 ha, verwachte oogst 80 ton
Zwarte bes: 13,85 ha, verwachte oogst 25 ton
Pruimen: 12,93 ha, verwachte oogst 100 ton
Andere activiteiten
Akkerbouw: 1.000 ton haver, 100 ton tarwe, 3.000 ton voedertarwe, 50 ton voedergerst, 50 ton brouwgerst, 1.200 ton kuilgras, 900 ton winterkoolzaad, 10 ton mosterdzaad
Dierlijke productie: 7 rondes van 26.500 vleeskuikens per jaar, goed voor 350 ton vlees. Vleesvee: 120 stuks Blonde d’Aquitaine. Visserij: 6 ha vijvers met voornamelijk karpers.
Supermarkten hoeven geen beschermd ambachtelijk fruit
Zemcheba ligt in een regio die ook wel ‘de tuin van Zuid-Bohemen’ wordt genoemd, met een fruitteelttraditie van wel 700 jaar. De boomgaarden strekken tot ver in de mist. Het bergachtige gebied laat zich niet zien vandaag. Maar het zijn juist deze vochtige weersomstandigheden, de grote hoogte, de frisse berglucht en de vruchtbare grond die het fruit een bijzondere smaak geven, zo beweert directeur Muška.
De verse appels smaken inderdaad goed. “Die bijzondere smaak komt door de grote temperatuurverschillen tussen dag en nacht. Vooral tijdens het rijpen worden hierdoor extra aroma’s ontwikkeld.” Niet zomaar een bewering, het is getest, vertelt de directeur. “We hebben Golden Delicious die hier groeiden en die in een gebied met een constanter klimaat groeiden voorgelegd aan een smaakpanel. En daar bleek uit dat er een groot smaakverschil in zit.”
Vanwege die unieke kwaliteiten mag De Unie van Fruittelers van Zuid- en West-Bohemen, waarin Zemcheba de grootste onderneming is, een Beschermde Geografische Aanduiding (BGA) voeren voor al het lokale, verse fruit. In totaal gaat het om 680 hectare, waarvan Zemcheba met 200 hectare de grootste fruitteler is.
Ronkende reclameteksten
Tsjechië kent wel 22 producten met een BGA. Het beschermde fruit kreeg de naam Chelčicko-Lhenické Ovoce (fruit uit de regio Chelčicko-Lhenické). Een keurmerk waarmee je, met goedkeuring van de EU, ronkende reclameteksten de wereld in kunt slingeren als:
“De smaak van het lokale fruit is vol, krachtig, met een rijk scala aan fruitelementen. De specifieke kenmerken zoals zijn weelderigheid, vitaliteit en compactheid, vloeien voort uit de lokale natuurlijke omstandigheden zoals de ochtendnevels in het teeltgebied. De milde smaak is van een weelderigheid met een delicate echo, die een langdurig rijk gevoel geeft.”
Zo staat het althans in een folder van het Tsjechische Ministerie van Landbouw vol producten met een Beschermde Geografische Aanduiding. Behalve de 22 producten met een BGA zijn er nog zes met een BOB, ofwel: Beschermde Oorsprongsbenaming. Bij een BGA staat de regio voorop, een BOB wordt ook toegekend aan een bepaalde regio, maar daar staat vooral de productiewijze centraal.
Edammer
In Nederland kennen we vijf producten met een BGA, zoals Gouda Holland en Hollandse Geitenkaas, plus elke provincie heeft een BGA voor de wijn. Bekende Europese producten met een BGA zijn de Danablu en Schwarzwalder Schinken.
Bekende producten met een BOB zijn Feta, Gorgonzola en Parmaham. In Nederland kennen we acht van zulke producten, voornamelijk kazen zoals de Edammer en de Kanternagelkaas.
Tsjechië zet zwaar in op deze beschermde namen. Als huidige voorzitter van de Europese Unie maakt Tsjechië er zelfs een speerpunt van om het bureaucratische proces voor de aanvraag te versnellen. Want, zo klaagt de directeur van Zemcheba: “Het is overduidelijk dat wij hier een bijzonder product in de markt zetten. Maar het duurde wel acht jaar om de Europese Unie hiervan te overtuigen.”
De Brusselse ambtenaren hadden blijkbaar weinig ervaring met het keuren van fruit. De aanvragers moesten bijvoorbeeld hun beweringen staven met meteorologische gegevens, waaronder een vijftigjarig overzicht van het weer tijdens de rijpingsperiode.
Trage Brusselse bureaucratie
Martin Štěpánek is directeur van de afdeling Voedsel van het Tsjechische ministerie van Landbouw en erkent het probleem. De trage Brusselse bureaucratie geldt volgens hem niet alleen voor fruit. “De aanvraag voor Praagse Ham heeft ook zes jaar geduurd”, weet hij. “De Europese Unie schept wel de mogelijkheid om die herkomst te waarderen, maar werkt niet mee bij het aanvragen. En dat terwijl bij consumenten de vraag naar kwaliteit stijgt en ook de wens om de herkomst van een product te weten.”
Hij wijst op een peiling uit 2021 waaruit bleek dat consumenten bij aankoop van hun voedsel vooral op kwaliteit en vers letten: “48% kijkt als eerste naar de kwaliteit, 46% kijkt eerst naar de versheid en slechts 16% stelt de prijs voorop.”
Een peiling zal vandaag wel wat anders uitvallen, erkent hij, gezien de crisis als gevolg van de Oekraïneoorlog. “Consumenten zullen nu meer op de prijs letten. Want niet alleen voedsel, alles wordt duurder.” Hoe dan ook: de aanvraag van een BGA of een BOB moet toegankelijker en eenvoudiger worden en vooral sneller worden afgehandeld.
Macht
Maar de regio Chelčicko-Lhenické heeft nat na veel kosten en moeite klaargekregen om sinds 2016 een BGA voor het fruit te mogen voeren. Het is daarmee een beschermd ambachtelijk product; bedrijven uit andere contreien mogen geen fruit verkopen onder deze naam. Het keurmerkje oogt mooi op het product en dat komt mooi van pas in de reclame. Zo pocht Muška graag over de historie van de fruitteelt in deze regio: Reeds in 1846 zou het bedrijf al aan het Weense keizerlijke hof worden geleverd.
Maar supermarkten willen die BGA helemaal niet. “Zij zien zo’n keurmerk als productbescherming.” Dat zou ten koste gaan van de macht van de supermarkten, die 70 procent van de Tsjechische consumenten bedienen. Ja, Zemcheba levert ook aan supermarkten, maar dan zonder het logo. Is alle moeite dan voor niks geweest voor deze fruitregio? “Nee hoor. Het is goed voor de promotie van ons product, op internationale beurzen bijvoorbeeld.”
© Marc van der Sterren
