Russische propagandisten gebruiken dit om te beweren dat het Westen Rusland zou hebben bedrogen. Maar is dat wel waar? Heeft de NAVO echt een belofte gedaan, of is dit Russische fake history? En wat was de context waarin Baker deze woorden zou hebben uitgesproken? In dit artikel duiken we in de historische achtergrond van deze ‘belofte’.
James Baker
Bijna elke keer dat ik op Twitter iets post over Ruslands imperialistische gedrag, duurt het niet lang voordat ik een foto toegestuurd krijg van de ‘beroemde belofte’. En deze is altijd afkomstig van een of andere anonieme twitteraar, alsof ze een geheime club hebben om me eraan te herinneren. Blijkbaar houdt dat de mensen behoorlijk bezig.
De foto die mij op Twitter vaak wordt opgestuurd, als ik Ruslands imperiale gedrag analyseer.
Rusland jaren 90
Het grootste probleem is eigenlijk dat veel Russen ervan overtuigd zijn dat deze belofte ooit écht is gedaan. Neem bijvoorbeeld de Doemavoorzitter uit de jaren negentig, Alexei Poesjkov. Hij beweerde zelfs in 1997 dat niet alleen James Baker, maar ook bondskanselier Helmut Kohl duidelijke toezeggingen had gedaan. Tja, als Rusland er zó zeker van was, waarom hebben ze die ‘belofte’ dan nooit even zwart op wit laten zetten?
Tegenstrijdig
De reden hiervoor is dat er in Moskou zelf veel twijfel bestond over de gedane belofte van Baker. Niet omdat Baker geen belofte had gedaan, maar omdat de Westerse regeringsleiders allemaal met andere verklaringen kwamen. De latere Russische minister van Buitenlandse Zaken (1996-1999) Yevgeniy Primakov zei daar in zijn memoires uit 2000 het volgende over: ‘Het probleem dat we zagen was dat er binnen het NAVO-bondgenootschap verschillende garanties, beloftes en uitspraken werden gedaan.’
Zo klonken er vanuit Parijs en Londen heel andere geluiden. De Britse premier Margaret Thatcher zei bijvoorbeeld dat ze geen aanleiding zag om de NAVO oostwaarts te laten uitbreiden. En de Franse president Mitterrand stelde dat de nucleaire en militaire capaciteiten van de NAVO het territorium van Oost-Duitsland niet zouden betreden. Maar ging Baker nog een stap verder door een potentiële NAVO-uitbreiding naar het Oosten volledig uit te sluiten? Geen wonder dat er in Moskou twijfel ontstond. Ze konden moeilijk een verdrag laten optekenen als niemand precies wist wat daarin moest komen te staan.
De hereniging
Hoe kwam deze uitspraak dan tot stand? De Deutsche Demokratische Republik (DDR) stond in 1990 op instorten. Zowel bondskanselier Helmut Kohl, de Amerikaanse president George Bush sr., als de president van de Sovjet-Unie, Mikhail Gorbatsjov, begrepen dat de hereniging van Duitsland een voldongen feit was. De vraag was alleen: hoe moest dit proces in goede banen worden geleid? Wat je goed moet beseffen, is dat de regeringsleiders destijds geen aanleiding zagen om te veronderstellen dat de Sovjet-Unie ook zou ophouden te bestaan.
Nucleair vrij Duitsland
Maar voordat er überhaupt onderhandeld zou worden tussen Duitsland, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, bleef Gorbatsjov lang een bepaalde eis op tafel houden. Volgens Gorbatsjov moest niet alleen een herenigd Duitsland uit de NAVO treden, nee Duitsland mocht ook geen enkel kernwapen meer bezitten en in zijn geheel nucleair vrij worden. Een behoorlijke eis dus. Hoewel er werd gezegd dat Gorbatsjov zijn eisen wat had afgezwakt, toont het vooral de geopolitieke context aan waarbinnen Baker moest opereren.
Baker naar Moskou
Op 9 februari 1990 spraken Gorbatsjov en Baker met elkaar over allerlei zaken, zoals Afghanistan en kernwapenbeheersing, maar vooral over de Duitse hereniging. Hierin werden verschillende intenties van goede wil naar elkaar uitgesproken. Daarnaast werden er ook bepaalde scenario’s besproken. Zo wierp Baker de vraag op wat Gorbatsjov liever wilde: een herenigd Duitsland in of uit de NAVO. Een herenigd Duitsland dat niet in de NAVO zit, mocht immers zelf zijn veiligheidsdoctrine bepalen, en bondgenoten daarin zoeken. Baker benadrukte dat een Duitsland dat niet in de NAVO zit, niet per definitie een pacifistisch land zou worden. Gorbatsjovs minister van Buitenlandse Zaken en de latere president van Georgië, Shevardnadze, zag een autonome veiligheidsorganisatie onder leiding van Duitsland totaal niet zitten.
Hypothetische setting
Dit laat de hypothetische setting van het gesprek meteen zien. Want ook Gorbatsjov zag onmiddellijk binnen dit scenario allemaal beren op de weg. Een herenigd Duitsland zou volgens Gorbatsjov mogelijk de grenzen van 1938, inclusief Oostenrijk en de Bohemen (Tsjechië) weer kunnen gaan opeisen. Vervolgens zei James Baker dat hij zich kon voorstellen dat de NAVO niet naar het oosten zou uitbreiden, als een herenigd Duitsland onderdeel van de NAVO zou worden.
Eigen leven gaan leiden
De uitspraak werd dus vooral gedaan als een intentieverklaring om een confrontatie met het Warschaupact te voorkomen. NAVO-troepen in bijvoorbeeld het neutrale Oostenrijk of Finland zouden tot problemen hebben kunnen leiden. Baker deed zijn uitspraak dus in het verlengde van dat een herenigd Duitsland NAVO-lid zou worden (waaronder geen NAVO-tropen in de voormalige DDR) en dus niet als een belofte.
Toekomstvisie
Met andere woorden, tijdens dit gesprek werd er gesproken over de toekomst van Duitsland en Europa. Er werd zelfs gespeculeerd over het mogelijke einde van de NAVO. Bakers woorden, of wat sommigen graag als zijn ‘belofte’ willen zien, waren vooral bedoeld om de Sovjet-Unie gerust te stellen dat er geen uitbreidingsambities waren.
Dit was natuurlijk volstrekt logisch, aangezien Polen en Tsjechoslowakije nog lid waren van het Warschaupact. Waar moest de NAVO naar uitbreiden? Oostenrijk? Destijds was de verwachting dat na de Duitse hereniging, het Warschaupact en de Sovjet-Unie konden voortbestaan.
Belofte?
Rusland beweert vol overtuiging dat Bakers bijzin een keiharde belofte was dat de NAVO nooit zou uitbreiden. Dat was het natuurlijk niet. Er werden allerlei scenario’s en toekomstverwachtingen besproken. Hiervan was Bakers uitspraak over de NAVO er een van, net zoals de wens van Gorbatsjov dat er een nucleairvrij Duitsland zou komen. Maar het probleem is dat Rusland inmiddels een mythe heeft gecreëerd. Dat het Westen zogenaamd een belofte heeft gedaan en die niet is nagekomen. Helaas, wordt op sociale media deze mythe flink rondgepompt.
Bush sr. was president, niet Baker
Wat vaak onderbelicht blijft, is dat niet Baker maar Bush sr. het laatste woord had. Bovendien toen Bush te horen kreeg over wat Baker zou hebben gezegd, kwam hij met de legendarische woorden: “We can’t make such a precedent.” Bush sr. belde onmiddellijk met de Duitse Bondskanselier Kohl. Hij deelde hem mee dat er van een niet-uitbreidingsbelofte van de NAVO geen sprake was. Zelfs Gorbatsjov heeft later ontkend dat er sprake was van een zogenaamde belofte. De intentie was immers om spanningen met het Warschaupact te voorkomen.
Kortom, er bestaat veel discussie en deze zogenaamde belofte is een eigen leven gaan leiden. Je kunt maximaal zeggen dat Baker zich zou kunnen hebben versproken en te ver is gegaan en onmiddellijk tot de orde is geroepen. Maar zo ver zou ik niet eens willen gaan. Binnen de context van het gesprek bespraken Baker en Gorbatsjov allerlei toekomstige ideeën die verre van concreet waren. Daarvan was Bakers ‘belofte’ er één van, net zoals Gorbatsjovs angstvisioen van een hernieuwd Duits imperialisme. Uiteindelijk was het voor de Sovjet-Unie geen aanleiding om zo’n belangrijke toezegging formeel te laten vastleggen. Nu dient deze ‘belofte’ vooral als legitimatie voor antiwesterse retoriek van Moskou.
Hidde Bouwmeester
Ik ben Hidde Bouwmeester, historicus in de internationale betrekkingen en gespecialiseerd op postcommunistisch centraal én Oost-Europa. Met een (vaste) donatie draag je bij aan mijn werk en zorg je dat ik Oekraïne onder de aandacht kan houden en desinformatie kan bestrijden en bovendien geheel onafhankelijk kan blijven. Elke donatie zowel groot als klein wordt enorm gewaardeerd. Je kunt onder een artikel op mijn website een eenmalige donatie doen, of een maandelijkse donatie, onder het kopje maandelijkse donatie.
