De meesten van ons vinden gelijkheid tussen man en vrouw vanzelfsprekend. We vinden gelijkheid een kwestie van respect, een recht dat zou moeten gelden voor elke inwoner van de aarde: man én vrouw, wit en zwart. Als die gelijkheid er niet is, zijn we het erover eens dat die er zou moeten zijn. Dat we die vanzelfsprekendheid regelrecht te danken hebben aan onze voor-moeders, vergeten we soms. Stemrecht voor vrouwen, onderwijs voor meisjes, voorbehoedsmiddelen, mogen werken… vrouwen hebben er in het verleden voor gestreden, zelfs met gevaar voor eigen leven.
Hoe zat het ook alweer?
Het begon aan het eind van de negentiende eeuw toen vrouwen wereldwijd massaal in opstand kwamen omdat ze dezelfde rechten en vrijheden wilden als mannen. De feministen voelden zich ondergewaardeerd en respectloos behandeld. Waarom mochten alleen mannen stemmen? Waarom was er alleen goed onderwijs voor jongens en waarom kregen mannen meer betaald dan vrouwen voor hetzelfde werk? In Engeland waren de beruchte Suffragettes actief, in Nederland was dat onder andere de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht onder leiding van Aletta Jacobs (1854-1929) en Wilhelmina Drucker (1847-1925). Het centrale thema van deze Eerste Feministische Golf was kiesrecht voor vrouwen en dat was ook het belangrijkste resultaat: vrouwen kregen toegang tot de politiek en de regelgeving.
Meer dan het aanrecht
Aan het eind van de jaren 60 kwamen vrouwen opnieuw in opstand. Deze Tweede Feministische Golf had vier belangrijke thema’s: onderwijs, politiek, seksualiteit en arbeid, waarbij ook veel aandacht was voor de rol van de vrouw binnen het huwelijk en het gezin. Eerst waren het vooral lesbische vrouwen die actief zijn binnen het feminisme, later werd de samenstelling gemêleerder als ook vrouwen met een gekleurde huidskleur op de barricades klimmen en aandacht vragen voor het feit dat zij dubbel gediscrimineerd worden. Waar de Eerste Feministische golf werd gedragen door de witte elite, brengt de Tweede Golf steeds meer diversiteit. De grootste veranderingen in de samenleving door de inzet van de nieuwe feministen zijn een nieuwe seksuele moraal (o.a. door meer seksuele vrijheid voor vrouwen door intrede van de pil) en een massale toetreding van vrouwen tot de arbeidsmarkt.
#metoo
In de eenentwintigste eeuw is het feminisme nog steeds actief op allerlei terreinen. Feministische groeperingen strijden voor gelijkheid binnen de Islamitische en Arabische cultuur, waar vrouwen aanzienlijk minder rechten hebben dan in veel Aziatische of Westerse landen. Ook strijdt het feminisme tegen cybergeweld tegen vrouwen en seksuele uitbuiting. Maar de #MeToo-beweging van 2017 zette het feminisme en het thema seksisme bovenaan de agenda. Wereldwijd lieten slachtoffers hun stem horen en sindsdien is er veel meer aandacht voor seksueel misbruik, de vrouwonvriendelijke mentaliteit eromheen (‘Ze vroeg erom’) en seksuele intimidatie.
Seksuele intimidatie is elke vorm van seksuele toenadering of ander seksueel-getint gedrag (verbaal, nonverbaal, fysiek, grappig bedoeld of bedreigend) die als ongewenst wordt ervaren. Het is iets waar vrouwen al eeuwenlang mee te maken hebben. Hoe het precies komt? Een combinatie van mannelijke arrogantie, fysieke overmacht en disrespect voor vrouwen waardoor mannen zich bepaalde vrijheden toe eigenen ten opzichte van vrouwen. We hebben er allemaal mee te maken. Op het werk, op school, in de sportschool of gewoon op straat. Vooral op het werk, waar ook vaak sprake is van ongelijke machtsverhoudingen, kan seksuele intimidatie ernstige vormen aannemen. Beruchte voorbeelden zijn Bill Cosby en Harvey Weinstein die hun machtspositie in de film- en tv-industrie gebruikten om tientallen vrouwelijke actrices in bed te krijgen. Maar of het nu gaat om een speelse tik op de billen of een grove seksuele grap, het idee dat mannen de vrijheid hebben om vrouwen openlijk te seksualiseren of zelfs aan te raken, is niet meer vanzelfsprekend.
En nu?
Wat valt er nog te doen, denk je misschien? Kunnen vrouwen tegenwoordig niet alles doen wat ze willen? We zijn een generatie van ‘powervrouwen’ die werken, geld verdienen en kinderen krijgen op een moment dat wij het willen. Toch is er nog steeds ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Ook nu de grotere thema’s zoals stemrecht en toegang tot de arbeidsmarkt zijn ‘opgelost’ hebben we te maken met subtiele, minder expliciete vormen van ongelijkheid en disrespect voor vrouwen.
We doen er zelf vaak ongemerkt aan mee. Zeg jij er iets van als iemand ongepaste seksueel getinte opmerkingen of grapjes maakt op het werk of in de sportschool? Of wat denk je van die onmogelijke spagaat van halen en brengen waarin vrouwen geduwd worden als ze carrière en moederschap willen combineren. Waarom is dat niet beter geregeld? En over zorgen gesproken: waarom hebben we het bij mannen nog steeds over ‘oppassen’ en ‘papadag’ terwijl zorgtaken bij vrouwen als vanzelfsprekend worden gezien? In gezinnen waar beide ouders werken, nemen veel vrouwen nog steeds grotendeels het huishouden voor hun rekening…
Eva uit de rib van Adam…
Uit cijfers van het CBS blijkt dat vrouwen in het bedrijfsleven nog steeds zeven procent minder en vrouwen bij de overheid vijf procent minder per uur verdienen dan hun mannelijke collega’s. Dit heeft niets te maken met de kwaliteit van het werk, maar alles met onze state of mind: vrouwen zijn bescheidener dan mannen, ze onderhandelen niet over hun salaris en durven niet te vragen om opslag. Een vrouw die gaat voor wat ze wil, wordt niet – zoals haar mannelijke collegae – gezien als ambitieus, competitief en doelgericht, maar als een harde bitch. En wie wil dat nu zijn?
Hoe het komt dat vrouwen in deze positie zijn beland, heeft een lang verleden van sekse-ongelijkheid. Duizenden jaren hebben mannen vrouwen ongestraft kunnen behandelen als hun bezit. Dat betekent heus niet dat alle vrouwen slecht behandeld werden door mannen, maar mannen hadden het wel voor het zeggen. Vrouwen dolven fysiek het onderspit en wettelijk hadden ze nagenoeg geen bescherming. We waren letterlijk afhankelijk van de man, fysiek en financieel. Plak daar het christelijke ideaal bovenop, met Eva die gemaakt werd uit de rib van Adam, en de afhankelijke positie van vrouwen werd nog verder bekrachtigd. Het idee van de vrouw ‘achter’ de man zit nog altijd diep geworteld in onze cultuur: een goede vrouw is lief, bescheiden, mooi en verzorgend…
Het zit in kleine dingen
Die historische en culturele ongelijkheid tussen man en vrouw bestaat dus al eeuwen en wordt bevestigd vanaf de kinderjaren. Nog steeds prijzen we meisjes vooral als ze ‘mooi’ en ‘lief’ zijn, terwijl we jongens ‘stoer’ en ‘slim’ noemen. Logisch dat we dit bij volwassen vrouwen blijven doen. Vrouwelijke politici en topsporters worden in de media beoordeeld op hoe ze eruitzien en wat ze aanhebben, terwijl het bij mannen om de inhoud gaat. Die benadering heeft grotendeels te maken met hoe we onszelf wegzetten: vrouwen zijn geneigd zichzelf ‘kleiner’ te maken. Heb jij een man weleens horen zeggen dat hij een ‘bedrijf-je’ heeft opgezet?
Ook zeggen vrouwen veel vaker dan mannen dat ze dingen wel ‘even’ zullen doen – alsof het niks is – en we verontschuldigen onszelf aan de lopende band. (Hoe vaak heb jij vandaag al ‘sorry’ gezegd?). Dit lijken – letterlijk – kleinigheden maar hoe we (over onszelf) praten is belangrijk. Het laat een diepgewortelde ongelijkheid zien die nog steeds van invloed is op de positie en beeldvorming van vrouwen. We zijn er dus nog niet. En de verandering kunnen we zelf inzetten, om te beginnen door anders over onszelf te praten en te denken. We kunnen het, we zeggen het en we doen het!
Focus op het positieve
Natuurlijk, het feminisme heeft veel bereikt en de situatie en positie van vrouwen is vele malen beter dan tweehonderd jaar geleden. Maar het is niet voor niets dat een groeiende groep van jonge, moderne, twitter- en carrièrefeministen zich weer vaker uitspreekt voor mondiale vrouwenrechten. Beyoncé noemt zichzelf openlijk feminist, Emma Watson gaf in 2014 al haar bekende feminisme-speech en Karl Lagerfeld koos in datzelfde jaar vrouwenrechten als thema voor zijn modeshow van Chanel. En terecht. Want onderzoek van de Wereldbank wijst uit dat tot nu toe alleen België, Denemarken, Frankrijk, Letland, Luxemburg en Zweden gendergelijkheid hebben verankerd in wettelijke arbeidsrechten voor mannen en vrouwen.
En wist je dat in de westerse samenleving meer vrouwen dan mannen overlijden aan hart- en vaatziekten omdat – volgens onderzoekers – artsen te weinig rekening houden met man-vrouwverschillen bij deze ziekten. Dit komt omdat onderzoeken vaker gericht zijn op mannen dan op vrouwen, waardoor risicofactoren die speciaal gelden voor vrouwen, zoals roken en diabetes voor de overgang, en specifieke vrouwelijke symptomen zoals pijn tussen de schouderbladen en benauwdheid, vaker over het hoofd gezien.
Ook zijn vrouwen nog steeds ondervertegenwoordigd in leidinggevende functies. En dat is jammer en vreemd als je bedenkt dat vrouwelijke leiders het juist heel goed doen. Neem minister-president Jacinda Ardern van Nieuw-Zeeland en Angela Merkel van Duitsland. Ze worden geprezen om hun leiderskwaliteiten. Hun aanpak van de coronapandemie gaf blijk van empathie, goede communicatie en inclusiviteit. Stel je eens voor hoe de wereld eruit zou zien met meer vrouwen aan de macht!
Modern feminisme, een kwestie van respect
De reden dat we hier stilstaan bij dit thema is omdat het feminisme een upgrade verdient. Op de een of andere manier kleeft er een negatief tintje aan feminisme, alsof het zou gaan om mannenhaat. Maar feminisme gaat over liefde! Over liefde voor onszelf en voor alle vrouwen, het gaat over sisterhood en vrouwenkracht, female power. Het is iets van en voor alle vrouwen. Heb je niks met het woord feminisme? Noem het dan emancipatie of empowerment. Het gaat niet meer alleen over ongelijke kansen door verschil in geslacht, het gaat over alle vormen van discriminatie en ongelijkheid waar vrouwen mee te maken krijgen. Van huiselijk geweld door fysieke brutaliteit van mannen naar vrouwen, tot partnerschapsverlof. Het gaat over een wereldwijde mentaliteitsverandering, namelijk meer respect voor vrouwen.
Door het partnerschapsverlof te verlengen bijvoorbeeld, kunnen moeders en vaders niet alleen de zorg voor een baby gelijkwaardiger verdelen, het stelt ook ook gendernormen en stereotype ideeën over de man/vrouwverdeling ter discussie. Misschien zouden we dan eindelijk die ‘papadag’ achter ons kunnen laten, omdat het gewoon zou worden dat vaders – net als moeders – elke dag voor de kinderen zorgen.
Moeder de vrouw
Als moeders van de volgende generatie spelen wij een cruciale rol bij de verdere emancipatie van vrouwen én mannen. Wij zijn rolmodellen voor onze kinderen en kunnen ze in woord en daad laten zien dat jongens en meisjes gelijk zijn. Door meisjes ook ‘stoer’ en ‘slim’ te noemen bijvoorbeeld, en jongens ‘mooi’ en ‘lief’. Door te laten zien dat mama én papa allebei werken, koken én de was opvouwen. De belangrijkste boodschap voor onze kinderen is misschien wel dat we het samen moeten doen, want met gebundelde krachten zijn we op ons best. Vrouwen zouden niet elkaars rivalen moeten zijn, maar zusters. Tel daarbij onze mannelijke bondgenoten en we zijn in de meerderheid. We moeten het samen doen, hand in hand.
Maar voor we zover zijn, is het feminisme nog nodig. Dus laat je stem horen voor gelijkheid voor vrouwen. De wereld heeft ons nodig, nu misschien wel harder dan ooit. Powervrouw Oprah Winfrey verwoordde het prachtig tijdens haar speech op de 10e Women In the World bijeenkomst vorig jaar: ‘The world needs women to continue to rock the boat in order to not just get equality, but so they can be the ones to save this planet. The time is now for women to lead. To set the agenda en redefine the message. We need to make that message a positive one. Let’s make it ambitious, and inclusive, and brimming with hope.’
Vrouwen verenigd
In Nederland zet WOMEN.Inc, een moderne feministische organisatie, zich actief in voor meer gelijkheid voor vrouwen. Het is haar missie om de kansen van vrouwen in Nederland te vergroten op het gebied van geld, gezondheid en beeldvorming. Ze doet dit door vrouwen zelf aan te spreken en onderwerpen breder maatschappelijk op de agenda te zetten bij politici, media, het bedrijfsleven, instituten, wetenschappers en overheden. womeninc.nl
Vrouwenrechten in de oudheid
De positie van vrouwen in de samenleving verandert steeds, afhankelijk van tijd en cultuur. Zo werden vrouwen in antieke beschavingen geëerd om hun vruchtbaarheid en waren ze in het oude Egypte (3000-300 v. Ch.) voor de wet gelijkwaardig aan mannen. In het Romeinse rijk (750-450 n. Chr) was de positie van vrouwen juist matig. Ze hadden geen stemrecht en konden niet zelfstandig naar de rechter stappen. Ze beschikten pas over hun eigen bezittingen als ze minstens drie kinderen hadden. Op enkele vrouwen uit hoogstaande families na, kregen alleen jongens een officiële opleiding. Wettelijk gezien hadden weduwes de meeste rechten.
In de middeleeuwen (500-1500 n.Chr) kwam er meer ruimte voor vrouwen. Vooral in de late middeleeuwen was het heel gewoon om als vrouw te werken, ook als je kinderen had. Vrouwen werkten in het familiebedrijf, waren zakelijk partner of gingen zelfstandig uit werken. Toch was de samenleving over het geheel genomen ongelijk en patriarchaal*: mannen speelden een dominante rol. Vanaf de zestiende eeuw werd de vrijheid van vrouwen (in Europa) steeds verder ingeperkt. De rol van de vrouw draaide steeds meer om het moederschap en het huiselijke domein. Vooral moderne religies als het christendom en de islam bevestigden de ondergeschikte rol van vrouwen aan mannen.
Ook in de middeleeuwen lieten vrouwen van zich horen, vooral via de pen. In The Book of the City of Ladies protesteerde de vijftiende-eeuwse schrijfster Christine de Pizan tegen vrouwenhaat en de beperkte rol van vrouwen in de maatschappij. In de achttiende eeuw houdt schrijfster en filosofe Mary Wollstonecraft in haar boek A Vindication of the Rights of Woman een pleidooi voor gemengd onderwijs, een huwelijk gebaseerd op gelijkwaardige vriendschap in plaats van vrouwelijke gehoorzaamheid en deelname van vrouwen aan de politiek. Wollstonecraft schreef het boek als reactie op theoretici die stelden dat vrouwen geen opleiding nodig hebben naast kennis over het huishouden.
* De term ‘patriarchaal’ is afgeleid van het Latijnse woord pater (vader) en verwijst naar de patriarch, de titel van een geestelijke leider van het mannelijk geslacht.
Feminisme
De term ‘feminisme’ wordt in 1837 bedacht door de Franse filosoof Charles Fourier. Het woord is afgeleid van het Latijnse woord femina, dat vrouw betekent. Fourier gebruikt het woord in een utopische beschrijving van de wereld waarin mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn.
De Suffragettes
Een belangrijke beweging uit de eerste feministische golf. De beweging werd gesticht door Emmeline Pankhurst en haar dochter Christabel. Via acties en demonstraties werd aandacht gevraagd voor de rechten van vrouwen. In 1913 Engeland werpt de Britse suffragette Emily Davison zich voor het paard van de koning. De beelden van haar overlijden schokken de wereld en werken als wereldwijde katalysator: het vrouwenkiesrecht komt op de internationale agenda.
Aanrader is de Engelse film Sufragette met Carey Mulligan, Helena Bonham Carter en Meryl Streep die de strijd van deze vrouwen prachtig in beeld brengt.
Er is nog altijd geen algemeen kiesrecht (voor mannen én vrouwen) in Saudi-Arabië en Verenigde Arabische Emiraten. In China is überhaupt geen sprake van democratische verkiezingen en hebben zowel mannen als vrouwen weinig politieke invloed.
Bronnen: Atria, vrouwennuvoorlater.nl, womeninc.nl, gendergeschiedenis.nl, history.com, Wijvenwereld. Vrouwen in de middeleeuwse stad, womenshistory.about.com)
Beeld: Demonstratie voor vrouwenkiesrecht Den Haag, 1916; collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam
