Er vonden vaker moorden plaats in de geschiedenis van Herwijnen. Ze veroorzaakten – hoe kan het ook anders – opschudding in de dorpsgemeenschap aan de Waal, maar na verloop van tijd ebde die weer weg. Er waren zaken die gemakkelijk werden opgelost. Dan werd er een verdachte opgepakt, die na uitvoerig onderzoek werd veroordeeld. Soms ook bleef een moord onopgelost. Dan waren er vermoedens genoeg of wist de hele streek wie de moord op zijn geweten had, maar werd de zaak met de mantel der liefde bedekt. Een moordenaar kon zelfs na verloop van tijd weer in de gemeenschap terugkeren – al moest hij dan wel een afkoopsom aan de nabestaanden van zijn slachtoffer betalen.
De moord op Marten de Jongh is een ander verhaal. Als zijn dode lichaam op een zomerdag in 1676 wordt aangetroffen, gaat er een golf van ontzetting door het dorpje aan de Waal. De Jongh is immers een notabele – een man van aanzien, die door zijn afkomst en karakter diverse vooraanstaande posities had verworven. Zijn rechtlijnigheid en rechtvaardigheidsgevoel hadden hem niet alleen vrienden opgeleverd, maar het geweld waarmee hij aan zijn einde is gebracht – beurs geslagen, verminkt en ten slotte verdronken – is van ongekende proporties.
Verdachten zijn er genoeg. De schout bijvoorbeeld kon het bloed van de dorpssecretaris wel drinken. En Jan Hous had de dag voor de moord in een dronken bui de ergste verwensingen aan het adres van De Jongh geuit. Wat betreft de dorpsbewoners is een rechtszaak dan ook niet nodig. Het gericht in Bommel krijgt de dader op een presenteerblaadje aangereikt.
Maar voor Gijsbertje de Jongh liggen de zaken niet zo simpel. De vrijgezelle herbergierster – nicht van het slachtoffer – ziet te veel details die niet helemaal kloppen. Met haar onderbuikgevoel, redeneervermogen en scherpe observaties ontwart ze uiteindelijk de mysterieuze moordzaak.
Lijvig procesdossier
Officieel werd de moord op Marten de Jongh nooit opgelost. De dorpssecretaris uit Herwijnen werd op 27 juni 1676 dood gevonden bij ‘Het IJzeren Veulen’ – een kruispunt in de polder waar het grondgebied van de dorpen Hellouw, Herwijnen, Gellicum en Asperen samenkomt. Hoofdverdachte Jan Hous verdween – vermoedelijk na hulp van zijn machtige familieleden – spoorloos. Maar al voor zijn verdwijning bestaan er twijfels over zijn betrokkenheid bij de dood van De Jongh.
Of de dader in ‘Het IJzeren veulen’ daadwerkelijk de hand aan Marten de Jongh sloeg, zal wel altijd onopgehelderd blijven. De Bruijn weefde er in elk geval een realistisch verhaal omheen.
De moordzaak zou uiteindelijk in de nevelen van de geschiedenis verdwijnen, totdat historicus en journalist Enny de Bruijn tijdens archiefonderzoek voor haar historische roman ‘De hoeve en het hart’ een lijvig procesdossier aantrof. De meer dan 500 pagina’s vol verklaringen, beschrijvingen en levendige details over de moord op Marten de Jongh inspireerden haar tot een heuse whodunit die niet alleen de lezer tot het laatste moment in zijn greep houdt, maar die ook treffend het plattelandsleven in de 17e eeuw schetst. Of de dader in ‘Het IJzeren veulen’ daadwerkelijk de hand aan Marten de Jongh sloeg, zal wel altijd onopgehelderd blijven. De Bruijn weefde er in elk geval een realistisch verhaal omheen.
Milde daad
Dat De Bruijn kan schrijven, bewees ze al eerder. Haar debuutroman ‘De hoeve en het hart’ (2019), over een boerenfamilie in de Gouden Eeuw, werd positief ontvangen en belandde op de shortlist voor de Libris Geschiedenis Prijs. Ook ontving ze er de Prof. Van Winterprijs voor.
In ‘Het IJzeren Veulen’ laat De Bruijn zien een hedendaagse Jacob van Ruisdael te zijn, maar dan een die schildert met woorden. Gedetailleerd en sfeervol schetst ze het plattelandsleven in de 17e eeuw met al zijn zonzijden en ingewikkelde verhoudingen door de ogen van Gijsbertje. De moord op diens oom maakt een stroom aan gedachten en herinneringen los, die De Bruijn op een meesterlijke manier presenteert. De filmische beschrijvingen, prettige spanningsboog en sterke plot leveren een verhaal vol vaart op waarin de tijd toch stil lijkt te staan.
Dat Gijsbertje de moord oplost, is uiteindelijk de verdienste van De Bruijn die haar denkwerk vakkundig als het werk van haar protagonist presenteert. Dat er geen veroordeling volgt, is niet alleen bevredigend voor de lezer maar ook historisch gerechtvaardigd – en een milde daad van De Bruijn, die er vooral genoegen in lijkt te scheppen om de mysteries van de cold case te ontrafelen.
Boekgegevens
Boektitel: Het IJzeren Veulen Auteur: Enny de Bruijn Uitgeverij: Prometheus Jaar van uitgave: 2024 Aantal pagina’s: 344 Prijs: € 21,99
