Het leek op het eerste gezicht goed nieuws. Wie de dagkaarten van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu over de opname van coronapatiënten in Nederland op 5 en 6 april met elkaar vergeleek, zou zomaar kunnen denken dat het virus minder heftig toesloeg dan in de week ervoor. Sommige brandhaarden kleurden opeens minder donker en in het noorden van het land leek de situatie al helemaal niet ernstig meer. Niets was echter minder waar: het RIVM veranderde namelijk de parameters voor de kaarten. Wie uit een vergelijking van achtereenvolgende kaarten concludeerde dat het virus een halt was toegeroepen, had het mis. Toch veroorzaakte de wijziging in de kleurenschaal deining op Twitter. ‘Visuele manipulatie’ zei de een; ‘downplaying’ noemde een ander het. Wat was er aan de hand?
„Het RIVM heeft de schaalindeling aangepast. Daar is op zich weinig mis mee”, relativeert professor Casper Albers, adjunct-hoogleraar Toegepaste Statistiek en Datavisualisatie aan de rijksuniversiteit Groningen, de veranderingen in de kaartjes. Hij vermoedt dat het RIVM dit deed om een zo goed mogelijk beeld te kunnen schetsen. „Op de categorie ‘0’ na gebruikt het RIVM zes kleuren, variërend van gelig tot donkerblauw” legt Albers uit. „Idealiter komt elke kleur ongeveer even vaak of op z’n minst een niet verwaarloosbaar aantal keer voor. Het heeft bijvoorbeeld weinig zin om aan de waarde 1-5 een bepaalde kleur te geven, aan 6-10 een andere kleur 2, enzovoorts. Op Noord-Nederland na kleurt dan immers de hele kaart donkerblauw. Daardoor kun je niet meer zien dat het in Oost-Brabant nog steeds erger is dan in bijvoorbeeld de Randstad.”
Voor de continuïteit zou het handiger om steeds dezelfde kleurcodes te hanteren, beaamt Albers, maar dat is eigenlijk niet goed te doen. „Toen men een paar weken geleden met deze plaatjes begon, wist men niet wat de stand van zaken nu zou zijn. Daarnaast hoefde de codering die nu goed werkt, vorige week niet goed te werken. De cijfers lopen immers langzaam op. Deze kaartjes zijn bedoeld om met name de relatieve verhoudingen binnen Nederland weer te geven; in Noord-Brabant is de situatie erg, in Groningen valt het mee.”
De kaartjes zijn daarmee ‘dagkoersen’, die de situatie per dag aangeven –niet bedoeld om het verloop van het coronavirus per dag met elkaar te vergelijken. Geen ‘window dressing’ of ‘volksverlakkerij’ dus, zoals sommige Twitteraars eerder deze week reageerden. Albers: „Er is weinig tot niks mis met wat het RIVM doet. Het belangrijkst is dat je helder bent over de keuzes van de visualisatie –en dat is het RIVM met de legenda. Wellicht was het nuttig geweest als men er een disclaimer bij had geplaatst dat de kleurcodes zijn gewijzigd, maar dat lijkt me niet essentieel. De ernst en verspreiding zijn immers nog steeds goed zien in de grafieken. Je kunt niet meer zien of de Groningse gemeenten met minder dan 25 patiënten op de IC ook in de categorie ‘minder dan 10’ vallen. Maar het RIVM deelt ook de ruwe data, dus als je wilt kun je dat zelf tot in detail narekenen.”
Een kleine aanpassing kan een heel andere boodschap suggereren
Een diagram of tabel helpt om gemakkelijk inzicht te krijgen in complexe materie. Zo ook de visualisaties van het RIVM. Wie de kaartjes van het RIVM over het aantal IC-opnamen achter elkaar zet, zou kunnen denken dat het instituut opzettelijk de kleuren verandert om de situatie minder ernstig te laten lijken. Daar zijn de kaartjes echter niet voor bedoeld. Niettemin maakt het instituut soms opvallende keuzes in de presentatie van gegevens. ‘Wat een aanpassing op de Y-as voor de beeldvorming doet’ twitterde gynaecoloog Bertho Nieboer op dinsdag 7 april. Tot deze week hanteerde het RIVM voor het aantal coronadoden per dag een grafiek met een y-as tot 200 doden. Nu op 7 april het aantal patiënten dat op één dag aan corona bezweek tot 234 steeg, moest die y-as worden aangepast. Het RIVM wijzigde de y-as daarop tot 800. Het resultaat: de 234 doden vormen nog steeds de piek, maar het oogt niet zo ingrijpend als wanneer de y-as was aangepast naar maximaal 250 of 300 doden.
