In de winter van 2001 reisde ik voor een afscheidsbezoek naar Sint Petersburg. Mijn correspondentschap in Rusland zat erop: negen jaar lang was ik door het land gereisd, in een periode waarin Rusland onwaarschijnlijke, diepgaande veranderingen had ondergaan.
Achtbaan
De jaren '90, de periode na de val van de Muur, waren voor de meeste Russen een duizelingwekkende achtbaan. Al hun zekerheden en vertrouwdheden waren op losse schroeven komen te staan. Een regering van jonge, pro-westerse neoliberalen – gesteund door het Internationaal Monetair Fonds (IMF) – had in zijn ijver om een markteconomie in te voeren de prijzen vrijgegeven en staatsondernemingen in de uitverkoop gedaan. Een groepje schatrijke oligarchen maakte zich meester van die bedrijven, terwijl hyperinflatie de salarissen en de pensioenen van tientallen miljoenen mensen opvrat en de werkloosheid dramatisch groeide.
Mafia
In de steden heerste de maffia. In Tsjetsjenië brak een burgeroorlog uit. Radicale moslim-terroristen pleegden aanslagen tot in Moskou en elders in het Russische hartland. Rusland was in die jaren onder president Boris Jeltsin niet zomaar een grootmacht in verval, het land was een puinhoop. De staat had grotendeels opgehouden te functioneren.
Wrok
Wat 'wij' in het Westen, ook ik en andere buitenlandse correspondenten die in de voormalige Sovjet-Unie werkten, hadden onderschat was de wrok die veel Russen in die rampjaren ontwikkelden: jegens het Westen, dat zich zo triomfantelijk opstelde als 'winnaar van de Koude Oorlog' en jegens Russische politici, intellectuelen, journalisten en anderen, die zich als ''westerse slippendragers'' hadden ontpopt. Met de komst in 1999 van Vladimir Poetin als president kreeg die rancune een stem vanuit het Kremlin.
Wat wij in het Westen onderschatten was de wrok die veel Russen in die rampjaren ontwikkelden
Paladijnen
De afgelopen vijftien jaar verwijderde Rusland zich onder Poetin steeds verder van het Westen. Tijdens de Oekraïne-crisis werd duidelijk hoe diep geworteld het Russische wantrouwen is tegen verdere westerse bemoeienis met Rusland – en met de voormalige republieken van de Sovjet-Unie. De annexatie van het schiereiland de Krim – illegaal in westerse ogen – werd in Rusland euforisch gevierd als een overwinning op de Navo, de Verenigde Staten en hun 'paladijnen' in Kiev.
Pluizig
In 2001, toen Vladimir Poetin al was begonnen aan zijn project 'de restauratie van Groot-Rusland', ging ik in Sint Petersburg langs bij een oude bekende: beeldend kunstenaar en kunst-theoreticus Timoer Novikov. Timoer was 42, maar met z'n lange, pluizige baard en door z'n weifelende gang – nadat hij als gevolg van aids blind was geworden – oogde hij een stuk ouder. De zachtmoedige Novikov, die een jaar later zou overlijden, leek steeds meer op zijn voorbeeld, de grote avantgardist Kazimir Malevitsj. In de straten van de oude tsarenhoofdstad was Timoer een opmerkelijke en geliefde verschijning.
Hunkeren
Ik vroeg hem naar zijn oordeel over hedendaagse westerse beeldende kunst en naar de westerse kunstwereld, waar hij en zijn artistieke vrienden ooit zo naar hadden gehunkerd en waar zij zo graag deel van wilden uitmaken. ‘Ach, westerse kunst,' antwoorddde Novikov. 'Weet je, ik ben blij dat ik blind ben geworden. Nu hoef ik die troep tenminste niet meer te zien. De westerse kunst heeft alle noodzakelijkheid verloren. Ze bestaat enkel nog dankzij overheidssubsidies. Het volk zegt ’t allemaal niets meer.’
'De westerse kunst heeft alle noodzakelijkheid verloren' (Kunstgoeroe Timoer Novikov)
Het was een opmerkelijke uitspraak, waarmee Novikov in zekere zin de algemene Russische teleurstelling met het Westen verwoordde.
Underground
Ooit had het Westen voor kunstenaars uit de underground van – toen nog – Leningrad een reusachtige belofte ingehouden: daar heerste immers de artistieke vrijheid die hen in de Sovjet-Unie werd ontzegd. Opgegroeid met de doodse, propagandistische eisen van het socialistisch-realisme, de officiële Sovjet-kunststijl, verlangden de speelse Novikov en zijn generatiegenoten – een hechte groep ‘non-conformistische’ schilders, rockmuzikanten en theatermakers – naar contacten met de vrije wereld. Ze bewonderden de pop-art van Andy Warhol en luisterden naar John Lennon en Nick Cave, iconen van de westerse popcultuur, die zij kenden uit westerse tijdschriften en van cassettes die door hun schaarse buitenlandse bezoekers de Sovjet-Unie werden binnengesmokkeld.
Assa!
In dat gedwongen isolement vormde de bohème van Leningrad een heuse subcultuur, met ontmoetingsplaatsen als het legendarische Café Saigon aan Nevski Prospekt en met een merkwaardig wachtwoord, Assa!, waarvan niemand ooit heeft geweten wat het nou precies betekent.
Tijdens mijn eerste reis naar Rusland, in 1986, niet lang nadat Michail Gorbatsjov aan de macht was gekomen, had ik Novikov en andere leden van de 'toesovka', zoals de Leningraders hun underground-beweging noemden, leren kennen.
Mysterieus
Dat was nog niet eens zo eenvoudig want officieel waren contacten tussen Sovjet-burgers en westerlingen verdacht. De Sovjet-Unie was onvrij. Dus waren rockbands verplicht hun teksten voor te leggen aan de censor. En kunstexposities liepen het risico voortijdig te worden gesloten als het werk niet strookte met de partijlijn.
Moskou en Leningrad waren in die laatste jaren voor de val van de Muur mysterieuze, moeilijk te doorgronden steden, waar je je 's avonds, zonder de uitbundige, hel oplichtende reclame-uitingen die wij in het Westen kennen, soms waande in de 19e eeuw.
Moskou en Leningrad waren moeilijk te doorgronden steden, waar je je soms waande in de 19e eeuw
Prooi
De straten waren donker, er was weinig verkeer, de mensen kleedden zich ouderwets, er werd onderling gefluisterd, je kreeg er het gevoel deel uit te maken van een geheimzinnige, collectieve samenzwering – hoewel voor buitenstaanders nooit duidelijk werd waaruit die dan precies bestond.
Westerse bezoekers waren een geliefde prooi. Niet alleen omdat zij over harde valuta beschikten, maar ook wegens de informatie die zij meebrachten over een ander leven, aan de andere kant van het IJzeren Gordijn, een leven waar miljoenen Sovjet-burgers hogelijk door waren gefascineerd.
Leuzen
Weliswaar hingen in de straten nog de oude communistische propaganda-leuzen, in werkelijkheid was het systeem allang vastgelopen. Veel mensen beseften dit. Gorbatsjovs pogingen om die versteende samenleving open te breken, vonden dan ook breed weerklank.
Het duurde slechts enkele jaren voordat het communisme definitief instortte. De Petersburgse kunstenaars veroverden in die tijd stormenderhand de internationale musea en podia. ‘We werden direct op het allerhoogste niveau ontvangen,’ herinnerde Novikov zich in zijn rommelige, met boeken en kunstwerken volgestouwde flat. ‘Ons werk hing in het Stedelijk, in de Kunsthalle in Düsseldorf, in de Tate Gallery, overal.'
Schoonheid
Maar hij raakte snel gedesillusioneerd. Voor Novikov bleek eigentijdse westerse kunst betekenisloos en ‘lelijk’. ‘Schoonheid is in het Westen gedegradeerd tot een subjectief begrip, met als gevolg dat er allerlei slecht geschilderde voorstellingen aan de man worden gebracht, begeleid door onbegrijpelijke teksten waarmee het publiek wordt geïntimideerd. Het gaat nergens over, het is een soort pornografie.’
Homo-erotiek
Als reactie verklaarde Novikov de oorlog aan het modernisme. Met geestverwanten richtte hij de conservatieve ‘Nieuwe Academie’ op, waar op grond van klassieke schoonheidsidealen wordt onderwezen. De ‘Nieuwe Academici’ koppelden in hun neoclassicistische afbeeldingen homo-erotiek aan postmoderne ironie en ze stuitten op weerstand. Toen Timoer in Duitsland beweerde dat hij kunstenaars onder Hitler beter vond dan de hedendaagse, werd een expositie van zijn werk in een Berlijnse galerie afgelast.
Vaandelgezwaai
Rituele, op video opgenomen kunstboek-verbrandingen door Novikov en zijn volgelingen, opgeluisterd met veel vaandelgezwaai en tromgeroffel (‘Om de wereld te verlossen van de lelijkheid’), riepen de vraag op of die russofiele Nieuwe Academici misschien sympathiseerden met neonazi-groeperingen. Novikov: ‘Kijk die verschrikkelijke Russen eens. Ze verbranden boeken! Novikov is erger dan Hitler!’
'Kijk die verschrikkelijke Russen eens. Ze verbranden boeken! Ze zijn erger dan Hitler!’
Kater
Mogelijk zonder dat zij dit beseften, weerspiegelde de radicale omslag, die de kunstenaars uit Sint Petersburg maakten, een tendens in de Russische samenleving. Na de aanvankelijke vreugde over de ineenstorting van de partijdictatuur, de opening van de grenzen en de mogelijkheid om de wereld buiten de Sovjet-ruimte te verkennen, volgde de kater.
Rauw
In de jaren '90 hadden de Russen kennis gemaakt met een wanstaltige vorm van rauw kapitalisme, die hen, zo voelden zij dit, door het Westen was opgedrongen. De Navo en de Europese Unie waren bovendien uitgebreid met voormalige vazal-staten van Moskou en letterlijk opgerukt tot aan de grens met Rusland. Diepe achterdocht jegens de ware westerse bedoelingen maakte zich meester van de Russische publieke opinie.
Anti-westers
Vladimir Poetin, de populaire president, en diens spindoctors bleken bekwaam in het bespelen van dit sentiment. Een grote meerderheid van de Russen zegt Poetins anti-westerse politiek te steunen. Onder hen bevinden zich ook kunstenaars, muzikanten en intellectuelen, die zich ooit verzetten tegen de Sovjet-dictatuur.
Drugs, drank
Ook Timoer Novikov begroette destijds de komst van Vladimir Poetin, na de chaos van de jaren '90. Maar hoe hij de huidige, agressieve sfeer in Poetins Rusland zou beoordelen, weten we niet. Timoer is immers al meer dan tien jaar dood, evenals een groot aantal andere kopstukken uit de voormalige underground van Leningrad: drugs, drank, een ruig leven eisten hun tol. Opmerkelijk is dat ook van die destijds nog zo jonge neoliberale politici, die begin jaren '90 de Russische overgang naar een markteconomie probeerden te realiseren, velen zijn overleden, onder hen ook de econoom Jegor Gajdar, de architect van de 'schoktherapie' en Boris Fjodorov, destijds de gehate minister van Financiën.
Ook van die destijds zo jonge Russische, neoliberale politici zijn velen overleden
Uniek
Dat zich in Rusland, 25 jaar na de val van de Muur, een heuse culturele revolutie zou voltrekken – waarin alles wat in de ogen van de huidige machthebbers ‘onpatriottisch, onrussisch, anti-orthodox en pro-westers’ is verdacht is – had Novikov waarschijnlijk niet kunnen voorzien. Onder Vladimir Poetin is een nieuw cultuurbeleid geformuleerd, met als leidraad ‘Rusland is niet Europa’. Kunstenaars die werk maken dat niet ‘loyaal’ is aan de ‘traditionele waarden van de unieke Russische beschaving’ worden beschouwd als vijanden van de Russische staat.
Stalin
Inmiddels roepen de pamfletachtige tirades in kranten, op radio en televisie tegen ‘decadente, kwaadaardige buitenlandse’ invloeden in de kunsten herinneringen op aan de cultuurpolitiek onder Stalin in de donkere jaren ’30, toen het socialistisch-realisme gold als enige toegestane kunststroming. De weinige artiesten, die zich tegen Poetins politiek verzetten, worden door de propaganda publiekelijk als 'CIA-agenten' aan de schandpaal genageld. In een enkel geval hangen hun portretten, naast die van politieke oppositieleiders, op spandoeken en billboards langs de openbare weg, met erboven de aanduiding 'Vijfde colonne!’.
‘Rusland is niet Europa’. (uit: Russische kunstdoctrine)
Kino
'Peremen!' – wat 'Verandering' betekent – is een compositie uit de jaren '80 van de legendarische Russische punkband Kino. Het was ooit het lijflied van de rebellerende perestrojka-generatie, waartoe ook Timoer Novikov behoorde. Onder Poetin keerden de propaganda en de censor terug en werd Peremen!, 25 jaar na de val van de Muur, opnieuw een verzetslied. Ditmaal tegen de huidige machthebbers. Daarmee is de cirkel rond. Een kwart eeuw nadat in Berlijn de Muur viel zijn het Westen en Rusland elkaar al weer kwijt geraakt.
