De oorlog die de Verenigde Staten met drones uitvoeren op vermeende Al-Qaeda-strijders in Pakistan, Jemen en Somalië “is een rechtvaardige oorlog”, zo zei de Amerikaanse president Obama gisteren in een toespraak. Het was voor het eerst dat de president zo uitgebreid het gebruik van de gewapende drones verdedigde.
De druk op Obama om zijn beleid uit te leggen, is onlangs toegenomen. Jarenlang was er in het Westen weinig kritiek op de Amerikaanse aanvallen met gewapende drones. Het waren vooral mensenrechtenorganisaties die wezen op de burgerslachtoffers in Pakistan en de schending van haar soevereiniteit. Maar sinds begin dit jaar begon de onrust over de onbemande vliegtuigen ook bij politici in de VS en Europa toe te nemen. Drone is een verzamelterm voor alle 'unmanned aerial vehicles' – onbemande vliegtuigen.
De Amerikaanse senatoren die in februari over de benoeming van John Brennan als nieuwe chef van de CIA moesten oordelen, eisten meer openheid over het droneprogramma. Onlangs hielden Europarlementariërs een hoorzitting houden over de Amerikaanse drones. En later dit jaar verschijnen zeker twee rapporten over de rechtmatigheid van gewapende drones: één namens de VN-rapporteur Ben Emmerson en in Nederland één van de Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken, op verzoek van minister Frans Timmermans (Buitenlandse Zaken).
Juridisch kader
Vooruitlopend op deze onderzoeken alvast een eerste inventarisatie: Hoe legitiem is het gebruik van de VS van die gewapende drones?
Als twee landen met elkaar in oorlog zijn, dan valt de inzet van drones net als dat van andere wapens onder het oorlogsrecht.
Dat hangt eerder af van het juridische kader dan van de vraag of er een piloot in het vliegtuig zit, zegt mensenrechtenonderzoeker Jessica Dorsey. “Drones zijn wat dat betreft niet heel anders dan andere bewapende vliegtuigen”, zegt Dorsey, verbonden aan het Asser Institute in Den Haag.
Als twee landen met elkaar in oorlog zijn, dan valt de inzet van drones net als dat van andere wapens onder het oorlogsrecht. Dat betekent dat de strijdende partijen ze mogen inzetten wanneer het doelwit een militair-strategische noodzaak heeft; het gebruik ervan moet proportioneel zijn en waar het kan moet zoveel mogelijk onderscheid worden gemaakt tussen burger en strijder. Dorsey: “Binnen de context van een gewapend conflict veroorzaken drones niet per se veel nieuwe juridische problemen.”
Oorlog tegen terreur
Maar de Verenigde Staten gebruiken gewapende drones nu juist in conflicten waar niet onomstotelijk vast staat dat het oorlogsrecht geldt. Juridische experts verschillen van mening of voor de 'oorlog tegen terreur' dezelfde regels gelden als in conventionele oorlogen. Officieel zijn de VS niet in oorlog met Pakistan, Jemen of Somalië.
Maar wél met de mensen die daar door drones zijn gedood, zegt de Amerikaanse professor in rechten Peter Marguiles.
De Talibaanstrijders waar de VS in Afghanistan tegen vechten, hebben schuilplaatsen in de grensgebieden van Pakistan. Ook bestaat er volgens Marguiles “voldoende documentatie” om te beargumenteren dat de in Jemen actieve groep Al-Qaeda-op-het-Arabische-Schiereiland de oorlog heeft verklaard aan de VS – een van de bekendste droneslachtoffers daar is Anwar al-Awlaki, die betrokken zou zijn geweest bij verschillende terreurpogingen.
Obama: "dit is een rechtvaardige oorlog"
Dit zei Obama gisteren ook in zijn toespraak (video, tekst). “Zowel volgens de Amerikaanse wet als volgens het internationaal recht zijn de Verenigde Staten in oorlog met Al-Qaeda, de Talibaan en hun medestrijders. We zijn in oorlog met een organisatie die nu zo veel mogelijk Amerikanen zou vermoorden als ze zouden kunnen, als wij ze niet eerst tegenhielden. Dus dit is een rechtvaardige oorlog: een oorlog die proportioneel wordt gevoerd, als laatste redmiddel en vanuit zelfverdediging.”
Precisie
Hoe dan ook zijn gewapende drones wel een stuk preciezer, zegt Marguiles. Anders dan een F16, die slechts enkele uren in de lucht kan blijven, kunnen de lichte drones langere tijd ongemerkt boven een doelwit hangen. Dat betekent dat drones de tijd hebben om het patroon van iemands dagelijks leven te observeren. Zo kan de bestuurder van de drone vaststellen op welk moment van de dag zo min mogelijk burgers in de buurt zijn.
Obama: “Traditionele luchtaanvallen of raketten zijn veel minder precies dan drones, en veroorzaken waarschijnlijk meer burgerslachtoffers en meer lokale woede.” Hij wees erop dat een invasie (zoals in Afghanistan en Irak) ervoor zal zorgen dat de VS worden gezien als bezettingsmacht en “zal een stortvloed aan onbedoelde gevolgen ontketenen”.
Burgerslachtoffers
Toch zijn er wel degelijk burgerslachtoffers gevallen door drone-aanvallen, vooral in Pakistan. Dat erkende Obama ook in zijn toespraak. Maar ook erkende hij dat er een kloof zit tussen de Amerikaanse schattingen van het aantal burgerslachtoffers en nietgouvernmentele bronnen.
Volgens het Bureau of Investigative Journalism, een Britse organisatie die het aantal drone strikes probeert te tellen, zijn daar sinds 2004 tussen de 2.500 en 3.500 mensen gedood, waarvan tussen de 400 en bijna 900 burgers. Wel lijkt het aantal burgerdoden door drones af te nemen. Het Bureau of Investigative Journalism telde vorig jaar in Pakistan slechts zeven burgerdoden. “De VS worden preciezer. De collateral damage neemt af”, zegt Marguiles.
Dergelijke informatie is echter moeilijk onafhankelijk te bevestigen. “Het gebrek aan transparantie van de Amerikaanse overheid is zorgelijk”, zegt Dorsey. Ze wijst op een in maart gepubliceerde infografiek over Pakistaanse droneslachtoffers, getiteld Out of Sight, Out of Mind. Van de ruim drieduizend geschatte slachtoffers was drie op de vier gerubriceerd als 'other', omdat niet was vast te stellen of het slachtoffer een extremistische strijder was of een burger. De VS beschouwen mannelijke slachtoffers van droneaanvallen die strijder zouden kunnen zijn, pas als burger als dat achteraf bewezen wordt.
Effect op de piloten
Sommige critici van drones zeggen dat de piloten makkelijker (burger)slachtoffers maken vanwege de grote fysieke afstand – het besturen van een drone zou op een videogame lijken. Maar dat is een debat dat al vaker is gevoerd: pijl en boog zouden ten opzichte van het zwaard ook minder ethisch zijn omdat je meer afstand hebt tot het slachtoffer. Tegelijk zijn er ook gevallen bekend van dronepiloten die het posttraumatisch stress syndroom kregen. “Er is een intimiteit met het slachtoffer die een F16-piloot nooit zou hebben. De piloten zien het doelwit immers zijn kinderen begroeten, voor de geiten zorgen”, zegt Dorsey. “Drones zijn nog te nieuw om te weten welk effect ze hebben op hun piloten.”
De komende tijd zal de roep om criteria en kaders groeien. Want wat als ook Rusland en China over gewapende drones zullen beschikken? Afgezien van het Verenigd Koninkrijk en waarschijnlijk Israël is de VS nog het enige land dat over een aanzienlijk arsenaal aan gewapende drones beschikt.
In een adviesrapport namens de Amerikaanse Council on Foreign Relations schrijft Micah Zenko dan ook dat het tijd is dat de VS regels en normen opstelt voor het gebruik van drones. Washington heeft 'een unieke kans en verantwoordelijkheid' om het goede voorbeeld te geven. Vooralsnog geeft de toespraak van Obama niet de indruk dat zijn regering deze kans gaat pakken.
Update, vrijdag 24 mei 13:40:
VN-rapporteur Ben Emmerson heeft positief gereageerd op de toespraak van Obama. Volgens Emmerson is zij een "belangrijke stap richting grotere transparantie", aldus de BBC. De rede bevat "duidelijker en met meer gezag dan ooit, de juridische rechtvaardiging van de regering" voor het gericht doden met drones, aldus Emmerson.
Dit artikel is een geactualiseerde versie van een verhaal dat eerder verscheen in Wordt Vervolgd.
