Zaterdagavond, negen uur, een straathoek in het centrum van Amazonestad Belém. Een vrouw van een jaar of veertig bakt bij haar stalletje hamburgers bruin. Haar twee tienerzoons bedienen de klanten: twee kantoorbeambten die eruitzien alsof ze een paar uur overwerk achter de rug hebben, drie studenten die op het punt staan te gaan stappen, een verliefd stelletje van een jaar of dertig en ik zelf. De klanten hebben niets met elkaar gemeen, maar toch komt er onmiddellijk een gesprek op gang. Wat voor akeligs zal Carminha haar aartsvijand Nina vanavond aandoen? Dát is de vraag.
Onze ogen zijn gericht op het scherm van een kleine draagbare televisie die naast de gasfles van het hamburgerkarretje op een plastic stoel staat. En niet alleen wij kijken op dat moment tv: ‘Avenida Brasil’, op dat moment de belangrijkste soap van het oppermachtige Globo-netwerk, houdt avond aan avond driekwart van alle Braziliaanse kijkers aan de buis gekluisterd.
De soap als sociale lijm
Brazilië is zo enorm, en de verschillen tussen de regio’s vaak zo opzienbarend, dat je er af en toe van opkijkt dat het werkelijk één land is. Wat houdt deze culturele lappendeken samen? Behalve de grondwet, waarin staat dat Brazilië een ondeelbare eenheid is, de Portugese taal (die het land van de rest van Zuid-Amerika onderscheidt) en de passie voor voetbal kan ik maar één ding bedenken: de telenovelas van Globo.
Anders dan Europese soaps zoals ‘EastEnders’, ‘Coronation Street’ of ons eigen ‘Goede Tijden, Slechte Tijden’ lopen Braziliaanse telenovelas na een maand of vijf af. Het is ondertussen al weer een jaar of twee geleden dat aan ‘Avenida Brasil’, de soap waar ik bij het hamburgerkarretje in Belém naar keek, een einde kwam. Op de avond dat de laatste aflevering uitgezonden werd waren in het hele land de straten uitgestorven; er hing een spanning in de lucht die alleen maar te vergelijken was met de spanning tijdens een WK-finale.
‘Avenida Brasil’ was dan ook niet zomaar een soap. Het was de eerste telenovela die de enorme sociale ongelijkheid die Brazilië tekent niet poogde te verbloemen. Sterker nog, de tegenstellingen tussen arm (zielig) en rijk (slecht) werden het hoofdthema; dat je maar beter de gulden middenweg kon kiezen werd de niet onder stoelen of banken gestoken boodschap.
Propaganda verpakt als porno
Dat paste uiteraard precies in het straatje van de door de Arbeiderspartij (PT) geleide Braziliaanse regering, die al twaalf jaar inzet op de groei van de nieuwe middenklasse. Omdat de telenovelas van Globo regelmatig driekwart van alle kijkers aan de buis kluisteren is een reclamespotje tijdens een soap voor de overheid de beste manier om een groot deel van de bevolking te bereiken, vooral de lagen van de bevolking die geen krant lezen. Het is dus geen wonder dat de federale, regionale en gemeentelijke overheid tot de grootste afnemers van reclamezendtijd behoren.
Maar niet zelden bekruipt me als ik een avondje telenovela doe het gevoel dat ik ook buiten de reclameblokken naar een programma in de zendtijd voor politieke partijen zit te kijken, of op zijn minst naar een langgerekte Postbus 51-boodschap, maar dan in de vorm van softporno. Mierzoete scènes met veel bloot worden afgewisseld met als verhaallijn verpakte informatie over nieuwe overheidsprogramma’s; de heersende visie op bepaalde maatschappelijke thema’s wordt er genadeloos ingehamerd.
Lesbische liefde op leeftijd
Geen enkel maatschappelijk onderwerp krijgt in de telenovelas van Globo tegenwoordig zoveel aandacht als homoseksualiteit. Elk van de drie telenovelas die de zender per avond de ether inslingert heeft op zijn minst één LGBT-verhaallijn; in de huidige prime time-soap ‘Babilônia’ – waarin actrice Adriana Esteves een slap aftreksel van haar beruchte Carminha uit ‘Avenida Brasil’ speelt – lopen meer homoseksuele personages rond dan statistisch gezien geloofwaardig is. Als klap op de vuurpijl is in ‘Babilônia’ een hoofdrol weggelegd voor een lesbisch stel van in de zeventig dat na een leven lang vechten tegen vooroordelen de strijd aangaat met de evangelisch-christelijke familie van het vriendinnetje van hun geadopteerde zoon.
Dat Globo zo hevig inzet op LGBT-verhaallijnen is deels te verklaren uit het feit dat het mediaconglomeraat de hete adem van zijn grootste concurrent, het Record-netwerk, in zijn nek voelt. Record is in evangelisch-christelijke handen en kluistert haar – groeiende – doelgroep aan de buis met op Bijbelse verhalen gebaseerde telenovelas.
Overdrijven is een vak
Bijbels of werelds, overacteren is de norm; zelfs gerenommeerde acteurs die het op het grote doek wel kunnen maken zich er op tv schuldig aan. Voor nuchtere Nederlanders zijn telenovelas dan ook meestal te zoet, maar zoetigheid is verslavend: zelf ben ik al jaren in de ban van de Braziliaanse soap. De wansmaak, de geforceerde verhaallijnen en de voorspelbaarheid neem ik op de koop toe; een betere manier om op de hoogte te blijven van wat Brazilië bezighoudt is er niet.
