‘Je bent onsterfelijk. Je naam zal uitgroeien tot een symbool’. Die boodschap staat op het graf van Mahsa (Zhina) Amini, de jonge vrouw die half september door politiegeweld omkwam nadat ze gearresteerd was omdat haar kleding niet voldeed aan de kledingeisen van de islamitische republiek. En zo is het ook gebeurd.
Op Amini’s dood volgde een golf van demonstraties, eerst in de Koerdische regio waar ze vandaan komt, maar al snel in het hele land. Onder de slogan Vrouw, Leven, Vrijheid verbranden vrouwen hun hoofddoek, aangemoedigd en gesteund door mannen. Vrouwen lopen pontificaal zonder hoofddoek over straat. De kreet ‘Dood aan de dictator’ doorbreekt nachts de stilte in Iraanse steden, waar de overheid het internet afsloot om de protesten de kop in te drukken.
Video’s van protesten en het geweld ertegen blijven echter naar buiten komen, via VPN’s en satellietverbindingen. Zo werd Starlink van Elon Musk in Iran ondanks de embargo’s tegen Iran daar toegankelijk gemaakt. De wereld deelde de beelden massaal. Binnen een week was de hashtag #MahsaAmini al miljoenen keren gebruikt.
Grootste
Tien dagen later geldt deze opstand al als de grootste sinds de Groene Revolutie van 2009, toen Iraniërs massaal de straat op gingen voor meer vrijheid. Toen werden de protesten met veel geweld neergeslagen, en ook nu treedt de overheid extreem hard op. Vrouwen die voor het oog van de (oproer)politie hun hoofddoek afdoen lopen het risico zonder pardon te worden doodgeschoten.
Natuurlijk gaat het over veel meer dan de vrijheid om je te kleden zoals je wilt. Vrouwen mogen niet zingen en dansen in het openbaar, niet fietsen, zwemmen in open water, naar een voetbalstadion, ze mogen niet scheiden. En zonder toestemming van vader, broer of echtgenoot mogen ze niet studeren, werken of reizen.
Veel Iraniërs menen dat de hervormingen, waar zij tot op heden steeds op aandrongen, geen kans van slagen meer hebben. Het regime dat in 1979 aan de macht kwam en bestaat uit oude geestelijken, heeft de macht sindsdien steeds meer naar zich toegetrokken. Burgers hebben geen enkele invloed meer, verkiezingen stellen niets voor omdat kandidaten vooraf geselecteerd zijn. En omdat een meerderheid van de Iraniërs daar iets van vindt, is de repressie toegenomen. Iraniërs van verschillende herkomst, opleiding en achtergrond willen dit regime nu kwijt.
Vrouw, leven, vrijheid
De slogan Vrouw, Leven, Vrijheid laat enerzijds zien dat de onvrede voortkomt uit de kritiek op de het beleid van gender-apartheid, waar het normaal is dat een man een vrouw slaat die op straat iets doet wat hem niet bevalt. Maar ook dat er een historische achtergrond is. De kreet is afkomstig van de Turks-Koerdische PKK, die vrouwengelijkheid hoog in het vaandel heeft staan en hem gebruikt voor de women protection units die onder meer tegen de terreurgroep ISIS vochten. Vrouwelijke peshmerga’s, die vanwege hun moed veel aandacht hebben gekregen.
Met de eerste oktober voor de deur kijkt ook de protestbeweging in Irak met interesse naar buurland Iran. Dat is de datum waarop in 2019 Iraakse jongeren massaal de straat opgingen om te protesteren tegen de corruptie van het regime en hun gebrek aan een toekomst; een beweging die uiteindelijk leidde tot het aftreden van een regering.
Hoewel deze zogenoemde Tishreen-beweging moe is van alle protesten die honderden jongeren met de dood moesten bekopen, is de Iraanse vonk wel overgeslagen. In Bagdad worden al extra barricades opgericht om te voorkomen dat betogers doordringen tot de regeringscentra. Want de redenen voor de protesten van indertijd zijn allerminst weggenomen. Helemaal nu bijna een jaar na de verkiezingen die het gevolg waren van die protesten, er nog steeds geen nieuwe regering is.
Terwijl pro-Iraanse groepen in Irak kritiek uiten op de protesten waarvan zij het Westen als de grote aanstichter zien – en nadruk leggen op de tegendemonstraties die Teheran zelf organiseert, leven jongeren in de hele regio mee met Iran. Zelfs in de hoofdstad Erbil van de Koerdische regio van Irak, waar demonstreren meestal verboden is of voorkomen wordt, gingen velen de straat op om de protesten in Iran te ondersteunen.
Bommen
Anderzijds kreeg Iraaks-Koerdistan ook de woede van Teheran over zich heen, met bommen op de plekken waar Iraans-Koerdische partijen die in eigen land niet kunnen opereren, onderdak hebben gekregen. De beschuldiging is dat zij achter de protesten zouden zitten. Door vooral de nadruk te leggen op de Koerden probeert het regime echter de aandacht af te leiden van de werkelijke omvang van de weerstand onder de bevolking.
Ook in Libanon, waar in 2019 ook al massaal gedemonstreerd is tegen de corruptie die in 2020 leidde tot de verwoestende explosie in de haven van Beirut, leven jongeren mee met Iran. Hezbollah, dat door velen wordt gezien als de grootste oorzaak van de huidige politieke en financiële problemen, wordt immers door Teheran gesteund. Een van de slogans van toen in Beirut was niet voor niets: Van Teheran naar Beirut, een revolutie die niet sterft.
Iran heeft haar tentakels de afgelopen jaren ver uitgestoken in het Midden-Oosten, met grote invloed in Irak, Syrië en Libanon, en (militaire) bemoeienis in Jemen en Afghanistan. Zou de opstand in Iran gevolgen hebben voor het regime in Teheran, dan geldt dat indirect dus ook voor die landen.
Niets te verliezen
Hoeveel kans er is dat deze protesten inderdaad gevolgen hebben? Net als in Irak in 2019, hebben de Iraanse demonstranten weinig meer te verliezen. En anders dan voorheen is de steun nu breed: zowel de intellectuelen als de minder welgestelden doen mee. Artsen geven speciale nummers door om gewonden thuis te verzorgen zodat ze niet in het ziekenhuis worden gearresteerd. Artiesten en sporters spreken zich uit. Mahsa Amiri’s foto is overal.
En wat ook iets zegt, is welke stellingen politici innemen. Bijvoorbeeld ex-president Ahmadinejad, die zich in een videoboodschap voor het afschaffen van de hoofddoekverplichting heeft uitgesproken. Die was er ook onder zijn bewind, net als de zedenpolitie die ervoor moest zorgen dat ze werd nageleefd. De reactie van de ex-president, die bepaald niet bekend staat als een gematigd politicus, geeft echter aan dat het gevaar voor de machthebbers reëel is. Zijn boodschap aan hen is: geef die hoofddoek maar op, en behoud zo de macht. Alleen gaat het allang niet meer alleen om die hoofddoek.
