Tien jaar geleden, op 10 juni 2014, viel de terreurgroep ISIS de Iraakse stad Mosul binnen. De rest is geschiedenis. De groep bezette een derde van Irak en een deel van Syrië en riep er een kalifaat uit. Twee maanden later volgde de overname van de provincie Sinjar en een opmars naar de Koerdische hoofdstad Erbil.
In Sinjar werden duizenden mannen en oude vrouwen vermoord, en vrouwen en kinderen ontvoerd. De opmars naar Koerdistan leidde ertoe dat de Amerikanen eindelijk vanuit de lucht ingrepen.
Ik woonde in Erbil, en de schok was groot. Hoe kon dat zo plotseling, waarom had niemand dit zien aankomen? Maar dat was natuurlijk niet echt zo. Al sinds januari had de groep de soennitische stad Falluja in handen, en de autoriteiten in Mosul hadden Bagdad allang gewaarschuwd voor het gevaar van het trainingskamp buiten de stad.
Demografie
Ik was recent terug om te kijken hoe Irak ervoor staat, tien jaar later. Ik sprak met Irakezen van verschillend pluimage. En kom tot de conclusie dat een van de belangrijkste gevolgen is, dat is de demografische verandering in Irak door ISIS en haar gruwelijkheden is versneld.
In de drie jaar dat ISIS in Irak haar kalifaat in stand wist te houden – waar steeds iets van werd afgeknabbeld, tot in juli 2017 eindelijk al het gebied terug was in Iraakse handen – richtte haar geweld zich vooral tegen andersdenkenden. Allereerst de yezidi’s, tegen wie een genocide werd gevoerd omdat ze als ongelovigen werden gezien. Maar ook de christenen, die de koran toch erkent. En homoseksuelen en anderen uit het rijtje LGBTQ. En daarna iedereen die niet leefde volgens de ISIS-standaard.
Het bracht een enorme golf ontheemden op gang, van wie velen jarenlang in kampen hebben gewoond (en soms nog wonen). Maar het versnelde ook het vertrek uit Irak naar elders. Met name christenen hadden na jaren van aanvallen van radicale moslims het geloof verloren dat het met Irak ooit nog goed zou komen.
Alarmerend
Hanaa Edwar, die op haar 78ste nog steeds actief is en in Bagdad de ngo Amal (Hoop) leidt, noemde de afname van hun aantal in Irak alarmerend. Maar ook duizenden yezidi’s zijn naar Europa gegaan. Ze gaven daar veel geld aan uit omdat ze niet meer geloofden ooit nog terug te kunnen naar hun moedergrond, Sinjar. En elders in Irak voelden ze zich niet meer veilig, om dezelfde redenen als de christenen.
Edwar wees me erop dat de aantallen vertrekkers zo groot zijn, dat dit gevolgen heeft voor de samenstelling van de samenleving. Juist de sociale mix met minderheden is belangrijk voor een gezonde samenleving. Ze meent dat er deels opzet in het spel is om de demografie te veranderen.
Een van de problemen van yezidi’s in Sinjar is dat sjiieten zichzelf daar aan het nestelen zijn; land kopen, huizen, het gezag in handen nemen. Voor de christenen in de provincie Nineve zijn het de Sjabak, een sjiitische minderheid, die land (van vertrekkende christenen) opkopen en hun territorium met hulp uit Bagdad en Teheran uitbreiden. In Bagdad zijn er steeds minder gemengde wijken; in Mosul keerde slechts een kleine deel van de christenen terug die voor ISIS vluchtten.
Opties
Als ik praat met ontheemde christenen of yezidi’s die naar de Koerdistan Regio zijn gevlucht, dan zien die eigenlijk maar twee opties. Terug naar huis (wat moeilijk is) of naar Europa. In Koerdistan blijven en proberen daar weer echt een leven op te bouwen staat niet hoog op hun wensenlijstje. De angst voor een herhaling van wat er met ISIS is gebeurd is te groot. Radicalisme is met het verslaan van ISIS niet verdwenen.
En dat geldt niet alleen voor het radicalisme van dit soort soennitische, salafistische groepen. Ook onder sjiieten bestaat de tweedeling, die zich het makkelijkst laat omschrijven als pro-Iraans tegenover meer liberaal, al is dat natuurlijk te simpel. Feit is dat die pro-Iraanse sjiieten in Bagdad aan de macht zijn. En dat zij achter het landjepik in yezidi- en christelijk gebied zitten.
Een van de gevolgen van de komst van ISIS, en vooral van de strijd om haar te verjagen, is dat daarvoor sjiitische milities zijn gevormd die zichzelf nu beschouwen als de grote winnaars. Ze hebben zich grote offers getroost en vinden dat ze beloond moeten worden. Terwijl die overwinning vooral mogelijk was doordat het Iraakse leger bij haar strijd internationale luchtsteun kreeg.
De milities waren tijdens de strijd tegen ISIS berucht om hun geweld tegen eenieder die ze aanzagen als lid van de radicale groep – en dat waren vaak onschuldige burgers. Tien jaar later is echter niemand van de militieleden daarvoor vervolgd. Het is die wetteloosheid die mede door ISIS is toegenomen.
Wapens
Edwar wees me ook op het gevaar van de vele wapens die bij de vorming van die milities buiten de staatsinstituties terecht zijn gekomen. Terwijl militieleden hun salaris nu ontvangen van het ministerie van defensie, gehoorzamen ze nog steeds aan hun militieleiders en niet aan Iraakse legergeneraals. Dat ondermijnt de macht van het gekozen bestuur in Bagdad.
En tegelijkertijd zijn segregatie en sektarisme enorm toegenomen. Soennieten klaagden tegen me dat ze bijna niet meer aan de bak komen bij de Iraakse overheid, en in het leger al evenmin worden toegelaten. De sjiitische meerderheid trekt zich steeds minder aan van regels die er zijn om dat soort banen over de verschillende bevolkingsgroepen te verdelen.
Dat is de opzet achter wat er met ISIS is gebeurd, zei oud-gouverneur Atheel Nujaifi van Mosul tegen me in Erbil. Net als Edwar sprak ik hem in tussenliggende jaren herhaaldelijk. Hij voorspelde tien jaar geleden al ‘chaos, met als slechtste scenario dat de Iraanse Republikeinse Garde uiteindelijk Mosul zou bevrijden’. Hij gelooft dat ‘de val van Mosul nodig was om een sjiitische situatie in de regio te creëren als onderdeel van een Iraans project’.
Wie zich er rekenschap van geeft hoe de toenmalige sjiitische premier Maliki alle waarschuwingen uit Mosul en van Defensie in de wind sloeg, welke fouten hij maakte en hoe snel het leger wegsmolt, moet wel naar de oud-gouverneur luisteren. Veel soennieten zijn het op de een of andere manier met hem eens. Feit is dat ze inderdaad gered zijn door milities die getraind waren door Iran. Die milities zijn niet weg te krijgen uit Mosul, waar ze een soort tweede macht zijn geworden.
Boek
Nujaifi schreef een boek over de komst van ISIS. (Ik deed dat overigens ook: De oorlog van ISIS, de Engelse versie is ge-update). Is het een van de vele Iraakse samenzweringstheorieën om te zeggen dat ‘ISIS’ gebeurde opdat er een nieuwe situatie in Irak zou ontstaan, zoals Nujaifi meent? Feit is dat hij gelijk heeft dat de geschiedenis vaak geschreven wordt door de (over)winnaars.
En, zegt Nujaifi, het ‘radicaal sjiitische plan leidde tot een groot aantal sjiitische slachtoffers, terwijl de kwestie veel makkelijker politiek op te lossen was geweest.’ Door de onvrede onder de soennieten te voorkomen, die tot ISIS leidde, bedoelt hij. Door de politieke macht met hen te delen, in plaats van hen als groep te demoniseren.
De echte geschiedenis over wat er tien jaar geleden nu precies gebeurde is nog steeds niet geschreven. Alleen verschillende versies ervan. Zo ongeveer iedere bevolkingsgroep in Irak heeft z’n eigen, zo lijkt het. Welke versie leren studenten in Irak dan? Die van de overwinnaars. Het is goed om dat tien jaar nadat ISIS Mosul binnenviel en er een donker hoofdstuk voor Irak begon, voor ogen te houden.
Mijn reis naar Irak was mogelijk door steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek. Volg mijn publicaties in MO*, De Groene en Trouw.
