In de samenleving van pakweg vijftig jaar geleden hadden we aanzienlijk minder te kiezen. De schappen van de kruidenier waren sober ingericht, je levensovertuiging nam je over van je ouders, de staat was de enige aanbieder van stroom, gas en telefonie en je had alleen Nederland 1 en 2 op de televisie. Het leven moet gemakkelijk geweest zijn… of niet?
Vrijheid
In de jaren zestig van de vorige eeuw werd ‘meer keuze = meer vrijheid = meer geluk’ het adagium voor de ideale samenleving. Het klonk zo logisch. Maar hoe kan het dan dat er een paar decennia later steeds meer mensen rondlopen die zich doodongelukkig voelen, verdwaald in de keuzestress. Hoe kan het dat een grotere keuzevrijheid zich plotseling tegen het geluk keert. Met als gevolg fenomenen als de ‘quarterlife crisis’ of het dertigersdilemma, dat akelige moment waarop enkele van de zwaarste keuzevraagstukken op één punt in je leven samenkomen. Nu aan kinderen beginnen, of nog een paar jaar wachten? Een huis kopen of toch nog even blijven huren? En welke richting zal ik mijn loopbaan opsturen?
Keuzestress is veelbesproken onderwerp. Dit artikel is een samenvatting van de inzichten die daarbij komen bovendrijven. De vraag aan het eind luidt: hoe kunnen we slimmer kiezen, ofwel efficiënter keuzes maken, waarvan we gelukkiger worden en die ons het gevoel van vrijheid teruggeven?
Leidt meer keuzevrijheid wel tot meer geluk?
Paradox
Meer keuzevrijheid is meer geluk… het wordt in het westen nog altijd gezien als dé ijzeren wet, dé inspiratiebron voor vooruitgang. Maar waarom zijn we niet zo blij als we hadden gehoopt, zodra we na lang wikken en wegen eindelijk een van de duizenden typen smartphones in handen hebben?
Barry Schwartz deed er onderzoek naar en schreef er een boek over: ‘The Paradox of Choice’. Daarin komt hij tot een opvallende conclusie. Als je de relatie tussen het aantal keuzes en geluk in een grafiek zet, zal de stijgende lijn op een bepaald moment naar beneden ombuigen. Teveel keuzevrijheid wordt dan opeens een ‘burden’. Dat geldt in sterke mate voor mensen die veel belang hechten aan het maken van een optimale keuze (de ‘maximizers’), meer dan voor hen die tevreden zijn met de eerste de beste acceptabele optie (de ‘satisficers’).
Schwartz legt uit dat een grote hoeveelheid keuzemogelijkheden grote verwachtingen schept over de uiteindelijke keuze. Ofwel: als je veel keuzes hebt en veel energie steekt in het kiezen, verwacht je ook een bijzondere opbrengst! Achteraf blijken de verwachtingen dan al snel te hoog gespannen. Bovendien: hoe meer keuzes, hoe kleiner het onderlinge verschil tussen de opties. Dat laat je al snel achter met het knagende gevoel: ‘had ik maar…’.
Verantwoordelijkheid
In de 21e eeuw gaat het om ‘worden wie je bent’ en is ‘succes een keuze’. Positieve psychologie en stromingen als NLP hebben ons geleerd hoe we zoveel mogelijk zelf de touwtjes van ons leven in handen kunnen nemen. Geweldig, maar ook hierin schuilt een oorzaak van keuzestress. Want wie helemaal zelf een keuze maakt, is ook helemaal zelf verantwoordelijk voor die keuze, hoe die ook uitpakt.
De druk om de juiste keuzen te maken is groot. Maak je de verkeerde keuze, dan is dat je eigen schuld. Kies met die sociale druk maar eens een opleiding, een baan, een partner of het allerlekkerste toetje. Geen wonder dat we af en toe, stiekem en een beetje laf, de keuze overlaten aan de ander. Heerlijk gemakkelijk toch om – terwijl de regen tikt op het tentdoek – tegen je partner te kunnen zeggen: “Ja, hoor eens, jij wilde op zomervakantie naar Vlieland.”
Onvoorstelbaar
We hebben dus vaak te veel opties en ervaren daarbij de druk om een optimale keuze te maken. Tot overmaat van ramp blijkt dan ook nog eens dat ons brein een matig stuk gereedschap is voor het maken van keuzes. Vraag eens aan een willekeurige ouder hoe goed hun beeld was van het hebben van kinderen, voordat die kinderen er waren. Ofwel: hoe juist waren hun voorspellingen?
Of het nu is meegevallen of tegengevallen: de meesten zullen toegeven dat hun beeld van toen de werkelijkheid van nu maar matig representeerde. We zijn dus niet zo heel goed in het rationaliseren en visualiseren van de toekomst. We zoeken houvast in argumenten, pro en contra, zonder te weten of die uiteindelijk geldig zullen blijken.
Dipje of hoerastemming
Weten we bijvoorbeeld wat ons op de lange termijn gelukkig maakt? Nee, zegt onderzoeker Daniel Gilbert in zijn boek ‘Stumbling on Happiness’. Stel, je zou mogen kiezen tussen het winnen van een grote prijs in de loterij of terecht komen in een rolstoel omdat je niet meer kunt lopen. Natuurlijk kiest ieder weldenkend mens voor de lottoprijs.
Maar Gilbert toont aan dat de rolstoeler en de lottowinnaar – na respectievelijk het dipje en de hoerastemming – na een half jaar net zo gelukkig zijn, als ze waren voordat het (on)geluk hen trof. Al ken je alle feiten en statistieken, de beleving van je toekomst na een bepaalde keuze is kennelijk moeilijk te voorspellen.
Ben wat sceptischer over je eigen wensen
Geen wonder dat kiezen stress oplevert. Geen wonder ook dat we erg goed zijn in het maken van de verkeerde keuzen. “We trouwen met mensen die merkwaardig goed lijken op de man of vrouw van wie we net gescheiden zijn, en we geloven dat het volgende huis, de volgende auto en de volgende promotie ons gelukkig zullen maken, terwijl we donders goed weten dat de vorige dat niet deden. Het minste dat je kan doen, is dus sceptisch zijn over je eigen wensen.” Zegt Gilbert in een interview over keuzestress met Humo. De statistieken geven hem gelijk. In 2012 noteerde het CBS ruim 33.000 echtscheidingen.
Onbewust
Hoe kan het dat we met volle verstand soms ‘domme’ keuzen maken? Dat heeft alles te maken met de invloed van ons onbewuste, zegt Ap Dijksterhuis in ‘Het slimme onbewuste’. Hij noemt verschillende voorbeelden van keuzen en gedrag dat gestuurd wordt door het onbewuste. Zo vertelt hij over een onderzoek, waarbij de proefpersonen een beschuitje moeten eten. Wat blijkt: als de proefpersoon zich bevindt in een ruimte met een subtiel aanwezige geur van schoonmaakmiddel, laat hij minder kruimels slingeren dan als die geur er niet is. Of neem het feit dat mensen geneigd zijn te gaan wonen in een plaats die dezelfde beginletter heeft als hun voornaam. We denken dat we bewust kiezen, maar laten ons leiden door futiele argumenten waarvan we ons niet eens bewust zijn.
Een nachtje slapen
We kunnen het onbewuste ook een positieve bijdrage laten leveren aan ons keuzeproces, stelt Dijksterhuis. Dat doe je door er een ‘nachtje over te slapen’ als je voor een moeilijke keuzen staat. Dijksterhuis in een interview met het televisieprogramma Noorderlicht over onbewust nadenken: ‘Op de één of andere manier vallen alle puzzelstukjes in elkaar, zonder dat je bewust over de kwestie nadenkt. Hoe dat precies werkt, weten we niet.’
Een gearrangeerd huwelijk kán je gelukkig maken
Synthetisch geluk en het onbewuste
Het kan ook vanzelf goedkomen met de keuzes die we gemaakt hebben. Volgens Gilbert helpt ons brein een handje met het concept van ‘synthetisch geluk’. Dat betekent dat we de neiging hebben het beste te maken van de situatie waarin we ons bevinden. Hebben we er eenmaal voor gekozen te stoppen met roken, dan verkondigen we als Jehova’s Getuigen hoe fantastisch we ons voelen na die keuze. En echt waar: er bestaan voorbeelden van gearrangeerde huwelijken die een succes blijken. Andersom werkt het ook: we blazen graag de negatieve aspecten op van waar we niet voor gekozen hebben. Vraag een Macbook gebruiker maar eens wat hij van Windows-laptops vindt. En leg hem vervolgens fijntjes voor dat hij een typisch gevalletje synthetisch geluk is…
Slimmer kiezen?
Laten we eens naar de praktijk van het slimmer kiezen kijken. Welke strategieën helpen om sneller betere keuzen te maken die je bovendien gelukkiger kunnen maken?
– Strategie 1: Stel jezelf een deadline
Voor het maken van veel keuzes heb je zeeën van tijd. Uit bovenstaande blijkt al dat meer tijd besteden aan keuzes niet per definitie leidt tot betere keuzes. Stel daarom voor jezelf een deadline. Maak die zo concreet mogelijk, bijvoorbeeld door in je agenda te schrijven: ‘Kamperen of een hotel?’ Bouw enkele nachtjes slaap in om je onbewuste tijd te gunnen mee te helpen aan het keuzeproces. Tip: heb je erg veel opties? Schrijf ze allemaal op en schrap elke dag één keuze van je lijstje.
– Strategie 2: Laat het lot beslissen
Wil je geen tijd kwijt zijn aan getwijfel? Laat het lot beslissen; het synthetisch geluk zorgt er vervolgens wel voor dat het goed met je komt. Het verrassingsmenu is een snelle keuze uit een kaart vol lekkernijen op bedjes van andere lekkernijen. Laat de chefkok beslissen, dan hoef je je in elk geval nooit te verwijten dat je de verkeerde keuze hebt gemaakt. Of doe als Michiel Waaijer, in 2006 student mediatechnology. Hij kroop voor nrc.next in de huid van The Dice Man, die – naar voorbeeld van de hoofdpersoon in het gelijknamige boek van Luke Rhinehart – zijn beslissingen liet afhangen van dobbelsteenworpen. Zes opties krijgen een nummertje, werpen, doen! Als je het lot laat beslissen, neem je dan voor dat je al je energie zult stoppen in het succesvol maken van de door dat lot bepaalde richting.
– Strategie 3: Leg je eigen regels vast
Moet je te vaak kiezen uit te veel opties en word je daar ontzettend moe van? Hanteer dan je eigen standaardregels die het keuzeproces vergemakkelijken. Leg bijvoorbeeld je keuze voor een energieleverancier voor drie jaar vast, zodat je niet steeds hoeft na te denken over weer een goedkopere aanbieding. Of maak een basisweekmenu, zodat je niet elke dag hoeft te piekeren over wat je vanavond weer eens zult maken. Beslis dat je nooit koopt naar aanleiding van een telefonisch verkoopgesprek, dan hoef je ook niet na te denken over die wel heel aantrekkelijke, eenmalige, echt-nu-of-nooit aanbieding.
– Strategie 4: Verhelder je argumenten
Deze strategie werkt vooral in situaties met een niet al te groot aantal opties en waarbij je per se zo rationeel mogelijk wilt kiezen. Doe dat dan ook goed. Laat niet al die argumenten losjes door je hoofd dwarrelen, maar maak je eigen ‘consumententest’. Je kent dat wel: neem een product, hak het in stukjes eigenschap en scoor de verschillende modellen op die eigenschappen. Doe dat met pen en papier. De gevorderde kan eventueel de ene eigenschap zwaarder laten wegen dan de andere om een nog zuiverder oordeel te krijgen. Met zo’n test objectiveer je wat schijnbaar niet objectiveerbaar is. Mocht je nu niet echt een helderder oordeel kunnen vormen, accepteer dan toch de uitslag alsof het een rijdende-rechter-oordeel is. Aanvaard de consequenties en ga ermee aan de slag.
– Strategie 5: Kies voor de meest leerzame keuze
Als de voor- en nadelen van twee opties in evenwicht zijn, is het extra moeilijk kiezen. Kies in dat geval voor de optie die het meest interessant is: het meest afwijkend van wat je meestal al kiest, iets nieuws, het meest leerzame.
– Strategie 6: Volg je keuzegoeroe
Voor sommige keuzes heb je eigenlijk specialistische kennis nodig. Gelukkig zijn er altijd wel specialisten of goeroes die je kunt volgen, die je kunnen helpen of adviseren. Neem bijvoorbeeld de ondoorzichtige wereld van telefoonabonnementen. Er zijn websites waarop je aangeeft wat voor jou belangrijke wegingsfactoren zijn. Vervolgens krijg je een advies voor het voor jou best passende abonnementen. Veel vriendenclubs hebben een goeroe-stel in hun midden. Pas als zij met de eerste zwangerschap op de proppen komen, durft de rest het ook aan.
– Strategie 7: Een oefening relativeren
Doe rond je keuze eens een oefening in relativeren. Stel je zelf de vraag: ‘Wat is het ergste dat me kan gebeuren als ik de verkeerde keuze maak?’ Besef dat de invloed van de keuze op je geluk waarschijnlijk klein zal zijn. Wat blijft er hetzelfde bij de keuze voor optie A of B. Verandert er echt zoveel? Ach… wat maakt het uit!
