De meeste romans zijn overbodig. Spannend of meeslepend misschien, amusant of mooi, maar niet meer dan de zoveelste variatie op een bekend thema. Heel af en toe verschijnt er één die werkelijk iets toevoegt. Eén waarin de schrijver onneembaar ogende grenzen verkent en overschrijdt.
De eerste die het lukte een van de grenzen van het leven zelf te overschrijden was Laurence Sterne, in 1759. Zijn The Life and Opinions of Tristram Shandy begint niet bij Shandy’s geboorte, maar bij zijn verwekking – een tragikomsiche gebeurtenis, waarmee meteen de toon voor Shandy’s life (voor zover Sterne daar werkelijk iets over vertelt) gezet is. In datzelfde boek vond Sterne meteen ook zo ongeveer alles uit wat je maar met tekst zou kunnen doen: het lege hoofdstuk, spelen met de volgorde en allerlei grafische grappen, waaronder de zwarte bladzijde.
Die zwarte bladzij is behalve een grensverleggend nieuwtje ook meteen Sternes pronte erkenning van die andere grens, waar hij niet overheen kon: de dood. Al wordt Shandy wel verwekt, sterven doet hij niet in Sternes boek. Dat overkomt alleen de dorpspastoor Yorick, door Sterne met maar liefst twee zwarte bladzijden herdacht.
Het breken van de grens van de dood – of beter, het stervensproces – zou pas ruim tweehonderd jaar later gebeuren. Niet door een Ier als Sterne, maar door een Schot, Alasdair Gray. Halverwege 1982 Janine mogen we mee als in een treurig gebloemde hotelkamer hoofdpersoon Jock McLeish, een in alcohol gedrenkte gescheiden elektro-installateur, met behulp van veel drank en pillen een zelfmoordpoging onderneemt. Jock overleeft het uiteindelijk, maar onderweg laat Gray zijn lezers letterlijk kijken in de gapende muil van de dood, en de logisch-bizarre chaos meemaken van een desintegrerend brein.
Net als Sterne gebruikt Gray daarbij alle middelen die hij maar kan bedenken. Tekst als symfonieorkest, synthesizer, verfdoos en toneeltoren tegelijk.
Laurence Sterne
(1759/1967, Penguin) The Life & Opinions of Tristram Shandy, vertaald (2016, Atheneum) als Het Leven en de Opvattingen van de Heer Tristram Shandy.
Alasdair Gray
(1984, Jonathan Cape) 1982 Janine. In het Nederlands uitgegeven bij Singel Uitgevers.
Leestips zijn korte schetsen van boeken die mij bijzonder troffen. Boeken de ik met veel plezier uitlas of hardgrondig verafschuwde maar desondanks óók uitlas. Ze zijn afhankelijk van wat ik zelf las, dus verschijnen ze onregelmatig. Doe ermee wat je wilt, maar eigenlijk wil ik natuurlijk zeggen: probeer ze, je zult je hoe dan ook niet vervelen.
