Vroeger trokken mensen die hun baan kwijtraakten naar het Malieveld. Nu worden ze zelfstandige zonder personeel. Hoogste tijd om de welvaartsstaat aan te passen aan de veranderende realiteit, vindt prof. dr. Erik Stam. Verder deze week: een op de vijf zzp'ers ziet zichzelf ooit werkgever worden, en de SER snapt waarom ze geen verplicht pensioen willen.
Het tweede kabinet Rutte weet zich al vanaf het begin geen raad met de ruim 800.000 zelfstandigen zonder personeel die ons land volgens het CBS telt. Zijn dat er nou te veel of juist te weinig? Zijn het werknemers zonder rechten of gemankeerde werkgevers? Zorgen ze voor flexibiliteit en innovatie of zetten ze een rem op de economische groei? Dragen ze via de inkomstenbelasting te weinig bij aan 's rijks financiën of maakt de BTW die ze elk kwartaal in de schatkist storten dat meer dan goed?
In een ultieme poging greep te krijgen op dit weerbarstige dossier, heeft het kabinet begin vorig jaar een interdepartementale werkgroep opdracht gegeven tot een breed beleidsonderzoek. Ambtenaren van Financiën, Economische Zaken en Sociale Zaken zijn al sinds mei 2014 bezig om feiten en cijfers te verzamelen en om uit te vogelen of zzp'ers zich moeten aanpassen aan het sociale stelsel dan wel omgekeerd.
Maximaal 30 A4'tjes
Oorspronkelijk had de werkgroep IBO-zzp al op 1 december moeten rapporteren. Op maximaal 30 A4'tjes, zoals de taakopdracht stipuleerde, exclusief samenvatting. Ondertussen heeft de groep uitstel bedongen èn gekregen tot het tweede kwartaal van 2015. Sindsdien is er weinig meer van vernomen.
Een van de grootste obstakels voor het onderzoek is het gebrek aan betrouwbare statistieken, juist op die punten waar het op zou moeten focussen: de bijdrage die zzp'ers leveren aan economie en samenleving, de sociaal-economische positie van zzp'ers, en de verhouding tussen hun zelfstandig ondernemerschap en het nog steeds op collectivistische leest geschoeide sociale stelsel.
Ondertussen hangen er ingrijpende maatregelen boven de markt die grote gevolgen kunnen hebben, niet alleen voor de zzp'ers zelf maar ook voor degenen die van hun diensten en producten gebruikmaken. Denk alleen al aan de afschaffing van de zelfstandigenaftrek, de vervanging van de Verklaring Arbeidsrelatie door de Beschikking Geen Loonheffingen met zijn bijbehorende webmodule, de verplichte verzekering tegen arbeidsongeschiktheid, en de verplichte pensioenopbouw.
Tenenkrommende journalistiek
Bij gebrek aan betrouwbare feiten en cijfers wordt de discussie over al die onderwerpen gevoerd in een empirisch vacuüm. Meningen en vooral meninkjes krijgen ruim baan en er wordt volop in troebel water gevist. Tot overmaat van ramp zijn de media, waar je normaal gesproken nog enige duiding van zou mogen verwachten, de draad compleet kwijt. Dat leidde ook deze week weer tot tenenkrommende journalistiek.
Zo liet dinsdag het Algemeen Dagblad een manager van Centraal Beheer leeglopen over een enquêtetje dat zij had gehouden onder maar liefst 539 zzp'ers. Daarbij zou zij hebben ontdekt dat vooral vrouwelijke zzp'ers verontrustend weinig pensioen opbouwen. Om haar verhaal niet te veel op sluikreclame te laten lijken, liet het AD maar liever onvermeld dat de verzekeraar toevallig ook druk doende is het zoveelste bankspaarproduct voor deze doelgroep in de markt te zetten.
En de NRC kwam zaterdag met de mededeling dat het aantal "zelfstandigen" dat twee of meer "banen" heeft in 2014 is gestegen van 4 procent naar 13 procent. Wat we in hemelsnaam onder die twee begrippen moeten verstaan om de combinatie ervan te snappen – daarover zweeg de krant.
Bij al die flauwekul zou je haast vergeten dat er af en toe ook nog ordentelijk onderzoek naar zzp'ers wordt gedaan. Deze week zagen we daarvan niet een maar zelfs twee voorbeelden.
Opmerkelijke cijfers
Het eerste was een rapport van Panteia, het onderzoeksbureau waarin o.a. Research voor Beleid en het Economisch Instituut voor het Midden- en kleinbedrijf zijn opgegaan. Het bevat opmerkelijke cijfers over de positie van zzp'ers op de arbeidsmarkt en over hun ambities.
Het tweede voorbeeld van serieus onderzoek was het advies van de Sociaal-Economische Raad over de toekomst van ons pensioenstelsel. Richtinggevende uitspraken over het zzp-pensioen gaat de SER nog even uit de weg, maar het advies bevat wel een goed overzicht van de mogelijkheden en de beperkingen op dit gebied èn van de wensen van zzp'ers zelf.
Uit het onderzoek van Panteia blijkt dat maar liefst 18% van de zzp'ers op termijn een bedrijf met personeel wil leiden. Daarbij hebben ondernemers in de ICT de grootste groeiambitie: 32 procent ziet het zzp’schap als opstapje naar een bedrijf met personeel. In eerdere onderzoeken was dat hooguit 4 procent. Juist de laatste tijd horen we vaak dat zzp'ers geen ambitie zouden hebben om te groeien (lees: personeel aan te nemen). Deze nieuwe resultaten lijken dat tegen te spreken.
ZZP Panel
Panteia brengt sinds 2009 zelfstandigen zonder personeel in kaart met zijn ZZP Panel. Jaarlijks worden er twee metingen gehouden. Dit rapport beschrijft de uitkomsten van de eerste meting van 2014. Deze is via een telefonische enquête onder ruim 3.000 zzp’ers uitgevoerd in de periode juli-september.
Andere opvallende uitkomsten van het panel raken aan de discussie over de zogenaamde "schijnzelfstandigheid" of zelfs "gedwongen zelfstandigheid". Meer dan 75 procent van de ondernemers was werknemer voordat ze zelfstandige werden. Bijna 60 procent was daarbij actief in dezelfde branche. Ruim 25 procent geeft aan dat hun werk qua inhoud en vaardigheden niet verschilt van wat ze in loondienst deden.
Toch zou van alle zzp'ers slechts 12 procent liever vandaag dan morgen weer terugkeren in loondienst. Nog eens 19 procent geeft aan dat op termijn te overwegen. Dat doet zich het meest voor in de handel, de horeca, de reparatie, en onderwijs en training.
Ook de pensioenkwestie komt aan bod. Iets minder dan de helft van de ondernemers zet een deel van het inkomen uit het bedrijf opzij voor de oude dag. Gemiddeld wordt door alle ondernemers bij elkaar 5 procent van het inkomen opzij gezet, meestal op een eigen spaar- of beleggingsrekening. Dat is hetzelfde percentage als vorig jaar. Het gemiddelde aandeel van het inkomen dat wordt gespaard voor de oude dag, neemt toe naarmate die dichterbij komt.
De toekomst van het pensioenstelsel
Die laatste resultaten van Panteia's ZZP Panel komen overeen met wat de Sociaal-Economische Raad schrijft in het deze week gepubliceerde advies over de toekomst van het pensioenstelsel. Het gaat vooral over de pensioenen van werknemers, maar er is ook een hoofdstuk gewijd aan de oudedagsvoorziening van zelfstandigen.
Opvallend (zeker in het licht van de roep die de laatste tijd steeds vaker wordt gehoord om een verplicht zzp-pensioen) is dat de SER hier breed uitmeet wat zzp'ers allemaal al op vrijwillige basis doen voor hun pensioen. Het advies- en overlegorgaan laat daarbij zelfs doorschemeren begrip te hebben voor de weerstand die veel zzp'ers voelen tegen verplichte collectieve regelingen.
Aan een concreet advies over de manier waarop voor de toekomst vorm gegeven moet worden aan het pensioen van zzp'ers, waagt de SER zich op dit moment niet. De pensioenpositie van zzp’ers behoeft aandacht, is het idee, maar het is belangrijk daarbij in het oog te houden dat het hier gaat om een zeer heterogene groep. Een deel daarvan blijkt goed in staat zelf voor zijn oudedagsvoorziening te zorgen, maar er zijn ook groepen waarbij dit niet of in onvoldoende mate het geval is.
De SER vindt het van groot belang dat er eerst meer inzicht ontstaat in de pensioenpositie van alle zzp'ers. Misschien gaat het lopende interdepartementaal beleidsonderzoek dat bieden. Die informatie wil de SER dan betrekken bij de verdere oordeelsvorming.
Liever zzp'er dan naar het Malieveld
Een aantal draadjes uit de discussie over zelfstandigen zonder personeel kwam deze week mooi bij elkaar in een blog van Erik Stam. Als er een economische crisis uitbreekt, zegt de hoogleraar Entrepreneurship aan de Utrecht University School of Economics, verwacht je normaal gesproken een groei van de werkloosheid en protesten op het Malieveld. Maar tijdens de laatste crisis gebeurde dat niet. Voor velen die hun baan kwijtraakten, was er namelijk het alternatief van zelfstandig ondernemerschap.
"Het is in Nederland een stuk cooler om aan te kondigen dat je ondernemer wordt dan dat je een uitkering gaat aanvragen," aldus Stam. "Je gaat niet naar het Malieveld, maar naar je zolderkamer om een eigen bedrijf te starten. Ook voor veel scholieren is een carrière als ondernemer nu een aantrekkelijke optie. Als de stap tot ondernemerschap gezet is, blijkt het ook nog eens fiscaal aantrekkelijk te zijn, zolang je niet al teveel verdient."
Grote bedrijven zijn in de tussentijd enorm gekrompen, en de kansen op een baan voor het leven zijn daarmee navenant afgenomen. In veel sectoren wordt de wet- en regelgeving over arbeid als beknellend gezien. Reguliere werknemers worden steeds vaker ingeruild voor een flexibeler arrangement, bijvoorbeeld als zelfstandig ondernemer.
Welvaartsstaat aanpassen
De Nederlandse welvaartsstaat maakt bedoeld en onbedoeld het zelfstandig ondernemerschap aantrekkelijk, zegt Stam. Dit gaat hand in hand met een cultuur waarin zelfstandig ondernemerschap steeds meer gewaardeerd wordt, en een veranderende realiteit van werk dat steeds meer flexibiliteit vereist. Alle reden dus om de Nederlandse welvaartsstaat aan te passen aan deze veranderende realiteit.
"Voor het verduurzamen van de welvaartsstaat moet de armoede onder zelfstandigen, nu en in de toekomst, worden aangepakt," aldus Stam. "Nog belangrijker is dat het verdienvermogen in Nederland met ondernemerschap moet worden verbeterd." Dit laatste betekent volgens hem dat het doorgroeien van veelbelovende start-ups vergemakkelijkt moet worden. Ook zouden Nederlandse werkgevers meer ruimte moeten geven aan het ondernemerschap van hun werknemers, binnen en buiten het moederbedrijf.
Tenslotte ziet Stam een uitdaging voor de overheid om belemmeringen weg te nemen voor nieuwe netwerken van zelfstandig ondernemers. Eenpitters moeten samen met collega's en met andere bedrijven snel nieuwe kansen kunnen waarnemen en waarmaken.
EN DAN NOG DIT
Op het journalistieke crowdfunding platform Yournalism is al bijna 6.000 euro opgehaald voor een onderzoek naar de maatschappelijke discussie over zelfstandigen zonder personeel. Welke standpunten worden er ingenomen en welke belangen zitten daarachter?
Doneren kan nog tot en met 23 maart. Dan is het onderzoek klaar en worden de eerste resultaten gepresenteerd, bij Seats2Meet in Utrecht. Donateurs krijgen daar een uitnodiging voor en ontvangen bovendien gratis het e-boek. Meer informatie op de projectpagina.
Pierre Spaninks schrijft iedere zondag over zzp’ers in TPO Magazine. Hij is ook hoofdredacteur van het hierboven genoemde crowdfunding project.
