Het verdwenen schilderij dat de makers als uitgangspunt van hun onderzoek nemen, kennen we alleen bij naam: ‘een graft besoeckende van der Meer’. Het wordt genoemd in de nalatenschap van de Amsterdamse kunsthandelaar Joannes de Renialme (1600 – 1657) en daarom weten we dat het schilderij bestaat of bestaan heeft. Hoe het schilderij er precies uitziet en welk tafereel het weergeeft, blijft tot op de dag van vandaag een mysterie…
Volgens critici kan het gaan om een scène aan het graf van Willem van Oranje in de Nieuwe Kerk van Delft. Dit graf was een grote attractie en het onderwerp van vele schilderijen en tekeningen. Maar over het algemeen wordt aangenomen dat het verdwenen schilderij van Vermeer een bijbels thema uit het nieuwe testament weergeeft: het bezoek van de drie Maria’s aan het graf van Christus op Paaszondag.
In de Bijbel wordt het bezoek van de drie Maria’s aan het graf van Jezus in de vier evangeliën beschreven. Na de begrafenis van Jezus bezoeken drie vrouwen samen het graf om het lichaam te zalven. Bij het graf aangekomen – een uit rotsen gehakte grot in een tuin vlak buiten Jeruzalem – treffen ze de wacht houdende soldaten in diepe slaap en de steen die het graf afsloot is opzij geschoven. Een engel vertelt hen dat Christus is herrezen.
De vrouwen heten alle drie Maria. Een van de vrouwen is Maria Magdalena, daar zijn alle evangelisten het over eens. Wie de andere twee Maria’s zijn, is niet helemaal duidelijk. Een van evangelisten noemt haar Maria Cleophas, wat suggereert dat zij de vrouw of dochter is van Cleophas. De derde vrouw wordt meestal aangeduid als Maria Salome, een dochter van de heilige Anna en haar derde echtgenoot Salomé.
Podcast-maker Lara Aerts onderzoekt samen met kunstenaar Katja Prins de enige Maria van wie met zekerheid is gezegd dat ze bij het graf van Jezus was: de beroemde en beruchte Maria Magdalena. Maria Magdalena de prostituee. Althans, dat is hoe de kerk haar heeft neergezet. Maar klopt die beeldvorming wel en hoe is die eigenlijk ontstaan?
In gesprek met Maria Magdalena-kenner Dr. Lieke Wijnia, curator van Museum Catharijneconvent en Egbert Modderman, kunstschilder van Bijbelse taferelen, wordt al snel duidelijk dat het heersende beeld van Maria Magdalena helemaal niet klopt. De Bijbelse Maria Magdalena is ‘negatief geframed’, zegt Wijnia. ‘Haar is onrecht aangedaan,’ benadrukt Modderman.
Maria Magdalena is altijd populair geweest in de schilderkunst en is dat nog steeds. Ze was aanwezig op cruciale momenten in het leven van Jezus zoals bij zijn kruisiging en opstanding en tegelijkertijd is ze mysterieus en ongrijpbaar. Dat spreekt tot de verbeelding. ‘Men moest iets met haar’, legt Wijnia uit, ‘en dat heeft ertoe geleid dat men – oneerbiedig gezegd – met haar aan de haal is gegaan, er zijn allerlei interpretaties op haar losgelaten…’
Ook kunstschilder Egbert Modderman, die Maria Magdalena in opdracht schilderde, had in eerste instantie moeite met de beeldvorming rondom Maria Magdalena. ‘Ze is spraakmakend. Er hangt veel mythe om haar heen.’ Modderman durfde zijn vingers er niet aan te branden. Tot hij erachter kwam dat de katholieke kerk officieel excuses heeft gemaakt voor wat ze Maria Magdalena hebben aangedaan.
Modderman: ‘De kerk erkent nu dat Maria Magdalena oorspronkelijk heel belangrijk was in de christelijk wereld. In de christelijke hiërarchie stond ze bijna bovenaan, op het niveau van Petrus en Johannes. Ergens in de eeuwen erna is gezegd: het is geen goed idee om een vrouw zo hoog in de hiërarchie te hebben want dat vinden wij niet passen bij de plek van een vrouw.’
En dus werd Maria Magdalena neergezet als prostituee.
In feite was Maria Magdalena een van de apostelen, een leerlingen en volgeling van Jezus. Ze was iemand die Jezus goed begreep en de andere leerlingen/apostelen onderwees. In de Bijbel is verder niks terug te vinden over prostitutie. Het enige dat er staat is dat Maria Magdalena het gezelschap van Jezus onderhield uit haar eigen middelen. Het lijkt er dus op dat zij een hooggeplaatste vrouw was, een vrouw van adel: hooggeplaatst en rijk.
In het evangelie van Johannes steekt Maria Magdalena helemaal met kop en schouders boven de anderen uit. In zijn verhaal komt zij alleen bij het lege graf aan en aanschouwt zij als eerste de opstanding van Jezus. Hij geeft haar – als enige – de opdracht het nieuws van zijn opstanding te verkondigen.
De feitelijke Bijbelteksten vertellen dus een heel ander verhaal dan de populaire beeldvorming. Waar komt het imago van Maria Magdalena als sekswerker vandaan? Wanneer werd in het christendom de vrouw gekoppeld aan het idee van seksuele zondigheid?
Het antwoord hoor je in de podcast van Lara Aerts en Katja Prins!
Deze podcast is onderdeel van de podcast serie De Nieuwe Vermeer van omroep MAX en NPO – Over de verdwenen schilderijen van Johannes Vermeer.
Kader
Johannes Vermeer (1632 – 1675) wordt wereldwijd gezien als een van de belangrijkste kunstschilders uit de zeventiende eeuw. Toch is het overgeleverde oeuvre van Vermeer bescheiden. Wetenschappers schrijven zo’n 35 schilderijen aan hem toe. Tot de bekendste behoren Het melkmeisje en het Meisje met de parel. Behalve schilder was Vermeer ook kunsthandelaar.
Vermeer had een snelle, fijne penseelvoering en werkte met effen kleuren in grote, dik opgebrachte vlakken. Omdat hij heel nauwgezet te werk ging, produceerde hij maar twee of drie schilderijen per jaar. Zorgvuldig aangebrachte lagen pigment en vernis geven zijn schilderijen de kenmerkende glans en frisheid.
Vermeers vroegste werk omvat grote schilderijen met religieuze en mythologische onderwerpen. Later legt hij zich toe op intieme, verstilde taferelen van de stedelijke elite. Zijn werk wordt vooral sinds de twintigste eeuw zeer gewaardeerd. Het ‘grafbezoek’ was gezien het thema waarschijnlijk een van zijn vroegere werken.
Over de plotselinge dood van Vermeer is weinig bekend. We weten dat het bergafwaarts ging na het rampjaar 1672, toen de Hollandse Oorlog begon en de Republiek werd aangevallen door Engeland, Frankrijk en delen van Duitsland. De kunstmarkt stortte volledig in en tegelijkertijd overleed een van zijn belangrijkste begunstigers. Vermeer raakte diep in de schulden en werd depressief.
Twee jaar na zijn overlijden verklaarde zijn weduwe Catharina Bolnes dat zijn dood te maken had met de malaise in de verkoop. Catharina bleef achter met tien thuiswonende kinderen. Om de schuldeisers tegemoet te komen verkocht ze een deel van de inboedel waaronder Vermeers schilderijen. Sindsdien zijn een aantal schilderijen uit zicht verdwenen. ‘Het Concert’ van Johannes Vermeer raakte uit zich toen het gestolen werd tijdens de grootste kunstroof ooit: de kunstroof van het Isabelle Stewart Gardner Museum in Boston uit 1990.
Over ‘Het Concert’ is ook een podcast gemaakt: https://www.maxvandaag.nl/de-nieuwe-vermeer/podcast-vermeer/de-nieuwe-vermeer-podcast-het-concert/
Bronnen: essentialvermeer.com, rogerabrahams.nl
Schilderij van Egbert Modderman
Fotocredits Art Revisited
