Smokkel is endemisch in Irak. Olietankers die illegaal de Iraanse grens overgaan, wapens die buiten de formele handel om van eigenaar veranderen. Zo is Irak voor het in Syrië geproduceerde coptagan een illegale doorvoerroute. Maar dat er ook massaal medicijnen het land in worden gesmokkeld is veel minder bekend.
De medicijnhandel is een lucratieve bron van inkomsten die in handen is Iraakse en Koerdische elites, politici en gewapende groepen, en waarin jaarlijks binnen Irak zo’n 3 miljard dollar omgaat. Daarvan komt vrijwel niets bij de overheid terecht. Die is buitenspel gezet doordat grenscontroles en -belastingen via steekpenningen aan ambtenaren (die verbonden zijn aan milities, politici en elites) worden omzeild. Ook de legale import is daar niet immuun voor, als het betalen van baksjisj een heleboel bureaucratische rompslomp en wachten kan voorkomen.
De gevolgen van deze praktijken zijn legio. Met als belangrijkste dat hierdoor ook veel illegale kopieën van medicijnen in de schappen van de apotheken belanden, die niet de juiste werkzame stoffen bevatten, of zelfs schadelijk zijn voor de gezondheid. Een voorbeeld is een populaire Indonesische mix van kruiden, die officieel verboden is in Koerdistan omdat er kopieën van circuleren die schadelijke stoffen bevatten. Artsen waarschuwen er zelfs voor.
Houdbaarheidsdatum
Probleem is ook dat veel middelen die over de houdbaarheidsdatum zijn, in Irak terechtkomen. Goedkoop ingekocht levert dat extra winst op. Vaak wordt er gerommeld met verpakkingen om dat te verhullen. Dappere journalisten hebben aangedrongen op betere overheidscontrole, echter zonder resultaat. Af en toe komt de overheid in actie en neemt dan tonnen verlopen medicijnen in beslag, maar van controles in de apotheken hoor je vrijwel niets.
Voor de consument betekent dit, dat je nooit zeker bent van de kwaliteit van geneesmiddelen, die in Irak vrij worden verkocht. Als je de naam van het middel weet, kan je dat zonder recept bij een van de vele apotheken kopen. Maar of je het originele middel te pakken hebt, weet je niet zeker. Zelfs niet als het de stikker van goedkeuring van de Koerdische overheid draagt. Die is ingesteld om consumenten te beschermen, maar is niet vrij van misbruik.
In Koerdistan speelt het feit dat de legale stroom medicijnen, die meestal via Bagdad komt, onvoldoende is om aan de vraag te voldoen, een belangrijke rol. Bij politieke problemen tussen Erbil en Bagdad verergert dat nog. Dat leidde een paar jaar geleden tot ernstige tekorten, waardoor ook artsen zich gedwongen zagen (kanker)medicijnen voor hun patiënten aan te schaffen die uit het illegale circuit kwamen.
Buitenstaanders
Omdat er zoveel geld mee te verdienen is, is het voor buitenstaanders moeilijk om zich te mengen in de handel. Ik ken een geval van iemand die begonnen was containers met medicijnen binnen te brengen uit Europa. Tot een van zijn containers in beslag werd genomen en twee weken in de hete zon stond waardoor de waren bedierven. Hijzelf belandde in de cel; hoewel hij alle benodigde papieren had. Uiteindelijk kon hij via de plaatselijke politieke elite worden vrijgekocht, dezelfde die de medicijnenhandel in handen had. De boodschap was dat hij zich er ver van moest houden. De elite was niet van plan enige concurrentie toe te laten.
Ook op het lagere niveau speelt het probleem. Artsen hebben vaak afspraken met een vaste apotheek. Meestal zit die in hetzelfde pand of naast de deur, en dat is immers makkelijk voor de patiënten. Maar er steekt meer achter. Vaak schrijven artsen hun recepten in een code die alleen door die ene vaste apotheek te ontcijferen is. De betreffende arts heeft afspraken met farmaceutische bedrijven waar zowel hij/zij als de apotheker beter van worden. Of ze hebben onderling prijsafspraken gemaakt waardoor medicijnen duurder zijn dan elders.
Voor de consument is dit moeilijk te volgen, omdat de prijzen van geneesmiddelen al enorm fluctueren. En dat komt omdat de kosten van de steekpenningen die tussen de grens en het schap in de apotheek betaald worden, worden omgeslagen in de prijs van het middel.
Verliezer
De conclusie is dat de consument/patiënt de belangrijkste verliezer is in dit spel. Hij betaalt te veel voor medicijnen waarvan hij niet weet of ze wel werken en niet schadelijk voor hem zijn. Maar omdat de winst terechtkomt bij mensen op belangrijke posten bij de overheid en bij mensen die ook betrokken zijn bij wapensmokkel, gebeurt er weinig om dat te veranderen. Daarvoor zijn de belangen te groot en de betrokkenen te machtig. Wie zich ertegen verzet, kan dat met de dood bekopen.
Als er af en toe medicijnen in beslag worden genomen, dan kan dat zijn omdat er best nog een paar ambtenaren zijn die hun werk goed willen doen. Maar het kan evengoed onderdeel zijn van een machtsstrijd tussen smokkelnetwerken, of een poging van politieke elites om burgers de indruk te geven dat de verhalen over hun aandeel in de handel niet kloppen.
Burgers in Irak doorzien echter steeds meer wie er achter de corrupte praktijken zitten waarvan zij de dupe worden. En dat hun belangen te groot zijn om er iets aan te willen veranderen. Zodat NGOs nodig zijn om te zorgen voor werkzame medicijnen bij de huidige cholera-uitbraak en de behandeling van de toenemende TBC-gevallen onder ontheemden.
Toegang tot medische zorg en medicijnen is een mensenrecht, en regeringen hebben de verplichting daarvoor te zorgen door hun gezondheidszorg voortdurend te verbeteren, zegt de VN. Maar de 122 miljoen dollar die de VN-gezondheidsorganisatie WHO en USAid daar de afgelopen vijf jaar in hebben gestoken, maken nauwelijks verschil zolang de medicijnenhandel het terrein blijft van smokkel, corruptie en verrijking onder politici, elites en milities.
