Mishandeling, misbruik, een ernstig ongeval. Psychiater Bessel van der Kolk denkt dat ongeveer zeventig procent van de mensen in de Verenigde Staten een traumatische ervaring heeft gehad. “De cijfers in Nederland ken ik niet. Ik wil graag geloven dat die lager liggen,” zegt hij in een interview aan de telefoon. Hij stelt dat veel mensen die psychiatrische hulp zoeken, kampen met traumatische ervaringen. Ze hebben vaak klachten als slapeloosheid, controleverlies, depressie en angsten. Toch herkent de hulpverlening niet altijd de oorzaak van de aandoeningen.
Veertig jaar onderzoek
De van oorsprong Nederlandse Bessel van der Kolk (1943) is wereldwijd een belangrijke expert op het gebied van trauma. Op zijn achttiende vertrok hij naar de Verenigde Staten voor een studie medicijnen en psychiatrie. In 1982 richtte hij het Trauma Center op, als onderdeel van de Harvard Medical School. In 2016 verscheen zijn bijna vijfhonderd pagina dikke boek Traumasporen. Een verslag van veertig jaar onderzoek naar het thema. Van der Kolk geeft af en toe, onder overweldigende belangstelling, lezingen en congressen in Nederland.
Blijven vastzitten
Al vroeg in zijn carrière ging Van der Kolks interesse uit naar de behandeling van trauma. Hij definieert trauma als een overweldigende gebeurtenis die je niet kunt loslaten. Een belangrijk kenmerk van trauma is dat mensen blijven vastzitten in wat hen is overkomen. De overweldigende ervaring wordt afgesplitst en versnipperd (dissociatie) en verandert de manier waarop je reageert en naar de wereld kijkt. Die strategie zorgt ervoor dat getraumatiseerde mensen vaak weinig voelen en zichzelf verachten.
Levenslange gevolgen
Op de lange termijn verandert trauma het brein. Het remmend vermogen van de frontale hersenkwabben raakt verstoord waardoor mensen razend kunnen worden door de kleinste tegenslagen. Of volledig verstijven als ze worden aangeraakt. Vooral trauma’s die in de kindertijd zijn ontstaan, bijvoorbeeld door misbruik of verwaarlozing, hebben vaak levenslange gevolgen. Van der Kolk: “Als je als kind traumatische ervaringen hebt opgedaan, dan is het als volwassene lastig om moeilijke ervaringen te verwerken.”
Innerlijke chaos
Na het trauma is alle energie gericht op het onderdrukken van de innerlijke chaos ten koste van de spontane deelname aan het leven. Volgens Van der Kolk kunnen de pogingen om controle te houden op den duur leiden tot een hele reeks lichamelijke aandoeningen als fybromyalgie, chronische vermoeidheid en andere auto-immuunziektes.
Waarom medicatie niet helpt
Tijdens zijn studie begon de opmars van de psychofarmaca in de geestelijke gezondheidszorg. Van der Kolk deed zelf onderzoek naar het effect van Prozac bij de behandeling van trauma. In zijn boek schrijft hij dat mensen baat kunnen hebben bij geneesmiddelen omdat ze helpen om gevoelens en gedrag onder controle te houden. Maar hij concludeerde ook dat trauma niet te genezen is met psychofarmaca. Bovendien is de keerzijde van medicatie dat ook de chemische systemen die pijn, betrokkenheid, motivatie en genot reguleren, geblokkeerd raken. Daarnaast leren mensen door het gebruik van geneesmiddelen de waardevolle les van zelfregulatie niet.
Verbaasd
Aan de telefoon zegt Van der Kolk dat het hem verbaast dat er nog steeds mensen zijn die denken dat medicatie het verschil uitmaakt bij de behandeling van trauma. “Terwijl we uit onderzoek weten dat dat meestal niet het geval is. Dat er nog steeds veel gebruik wordt gemaakt van medicatie is ook te wijten aan de beïnvloeding van de psychiatrie door de farmaceutische industrie.”
Waarom alleen praten niet helpt
Ook cognitieve gedragstherapie, of andere vormen van therapie waarin praten over het trauma de essentie van de behandeling vormt, is niet voldoende, volgens Van der Kolk. “Trauma heeft effect op het hele lichaam. Als je gevaar registreert, reageer je direct ook op fysiek niveau. Je gaat onder meer stresshormonen produceren. Als je als kind in een omgeving leeft waarin je continu bang bent, ontwikkel je een brein en een lichaam dat zich niet veilig voelt”, verduidelijkt hij. “Je lichaam sluit zich af zodat je geen pijn en kwetsing voelt.”
Traumapatiënten hebben daarom behoefte aan kalmering van het lichaam. “En dat fysieke niveau bereik je niet met alleen praten.” Toch is ook praten belangrijk, vindt hij. “Je moet kunnen zeggen en begrijpen wat er aan de hand is. Als er gezwegen wordt, zijn er geheimen. Maar met alleen begrijpen waarom je zo bang, boos en gefrustreerd bent, genees je het trauma niet.”
Lichaamsgerichte aanpak
Van der Kolks jarenlange onderzoek en ervaringen leidden tot het besef dat je het hele organisme van lichaam, hersenen en geest moet behandelen om trauma te genezen. Het evenwicht en het contact met het eigen lichaam moeten op een diep niveau worden hersteld. “Mensen moeten leren hoe ze hun fysiologische reacties weer kunnen reguleren. En dat kun je doen met aanraking, beweging en ademhaling.”
Schommelen en trampoline springen
Elkaar vasthouden, wiegen en spelen, zijn bijvoorbeeld natuurlijke en eenvoudige methodes om stress te reguleren. Lichamelijk contact kan helpen om mensen te laten ervaren dat ze veilig zijn en het gevaar is geweken. In zijn traumacentrum laat Van der Kolk kinderen onder andere op een trampoline springen, schommelen en balanceren op een evenwichtsbalk. De kinderen worden voorzichtig aangeraakt of krijgen een deken om zich heen. Volgens Van der Kolk zijn de resultaten verbluffend en raken ze op die manier vertrouwd met hun lichaam. “En als het lichaam kalmeert, is er ook vooruitgang te zien in hun taalgebruik.”
Effecten EMDR
Andere vormen van therapie die hij zijn patiënten adviseert, zijn yoga, EMDR, theater, neurofeedback en MDMA (ecstasy). Van der Kolk verrichtte zelf onderzoek naar deze methodes. In zijn onderzoek naar EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) bijvoorbeeld vergeleek hij patiënten die een EMDR behandeling ondergingen met groepen patiënten die een standaarddosering Prozac en een placebo kregen. De groep die Prozac slikte deed het iets beter dan de groep die een placebo kreeg. De patiënten die een EMDR behandeling kregen, waren er beduidend beter aan toe dan de twee andere groepen. Na acht maanden was 73 procent van de patiënten die een EMDR behandeling had ondergaan volledig genezen. Een andere opmerkelijke conclusie was dat dat niet gold voor volwassenen met een jeugdtrauma. Dit bevestigde eerdere conclusies dat chronisch misbruik in de kindertijd leidt tot andere effecten dan op zichzelf staande traumatische gebeurtenissen in de volwassenheid.
Effecten yoga
Uit het onderzoek naar yoga als therapie kwam naar voren dat deze interventie mensen kan kalmeren en helpen om beter naar hun lichaam te luisteren ‘Bij yoga leer je dat elke gewaarwording een hoogtepunt bereikt en dan weer afzakt’, schrijft Van der Kolk in zijn boek. “Als een instructeur je bijvoorbeeld uitnodigt om een bijzonder uitdagende houding aan te nemen, voel je misschien eerst verslagenheid of weerstand omdat je ervan uitgaat dat je de gevoelens die opgeroepen worden door deze pose niet kunt verdragen. Een goede yogadocent zal je aanmoedigen om de spanning eenvoudigweg op te merken, terwijl je bijhoudt wat je voelt aan de hand van het ritme van je ademhaling. Dit helpt je om te anticiperen op het einde van het ongemak en versterkt je vermogen om met fysiek en emotioneel ongenoegen om te gaan.”
Intense emoties reguleren
Al deze vormen van therapie richten zich niet alleen op het reguleren van intense emoties die door trauma worden opgeroepen. Ze herstellen ook het gevoel van zelfbeschikking, betrokkenheid en verbinding via de zeggenschap over lichaam en geest, volgens Van der Kolk. Hoe kijken collega’s en vakgenoten aan tegen deze methodes, die overigens door alternatievere therapeuten al langere tijd worden toegepast? Van der Kolk zegt zich daar niet mee bezig te houden. “We leven allemaal in onze eigen wereld. Ik kan niet zeggen hoe ik daar in pas. Ik weet alleen maar dat ontzettend veel mensen mijn boek lezen. En ik daar elke dag enthousiaste brieven over ontvang.”
