Ook na de Eerste Wereldoorlog waren er initiatieven voor het oprichten van een wereldorganisatie die wereldoorlogen moest voorkomen. Dit leidde tot de oprichting van de Volkenbond. De Volkenbond had vier kerntaken: een nieuwe wereldoorlog te voorkomen, de soevereiniteit van landen te waarborgen, wapenwedlopen te stoppen en conflicten tussen landen op te lossen. In die missie faalde de Volkenbond echter volledig: zowel de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) als de Tweede Ethiopisch-Italiaanse Oorlog (1935-1936) konden niet worden voorkomen. Na enkele jaren aanmodderen brak de Tweede Wereldoorlog uit. De Volkenbond had gefaald. De reden hiervoor was dat de Volkenbond tandeloos was en geen militaire middelen had om iets te doen tegen de expansiedrift van bijvoorbeeld Italië, Japan en Duitsland.
Is de VN zoveel beter dan?
Maar is de Verenigde Naties dan wèl in staat om expansiedriften en schendingen van mensenrechten actief te bestrijden? In de Koude Oorlog (1945-1991) bleek de Verenigde Naties vrij goed stabiliteit te kunnen bieden om grote conflicten te voorkomen, vooral tussen kernmachten. Het bood de wereld structuur van twee machtsblokken in een bipolaire wereldorde. De winnaars van de Tweede Wereldoorlog kregen bovendien het vetorecht, waardoor bepaalde resoluties altijd konden worden tegengehouden. Hiermee is de Verenigde Naties nooit echt in staat gebleken om daadwerkelijk in te grijpen. Het is altijd afhankelijk geweest van goedkeuring van Rusland, China (vetorecht sinds 1971) en de NAVO-landen Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten.
Rusland en de Verenigde Staten
Ook na de Koude Oorlog, bleek de Verenigde Naties onmachtig om midden jaren negentig de etnische zuiveringen in Bosnië en in Rwanda te voorkomen. Ook rondom de eeuwwisseling bleek de Verenigde Naties niet in staat om permanente leden van de VN-veiligheidsraad tot de orde te roepen vooral tijdens de ‘war on terror’. Rusland in Tsjetsjenië en de Verenigde Staten in vooral Irak (2003) konden ongestraft het internationaal en humanitair recht schenden.
Internationaal Strafhof
Op 24 oktober 2024 kwam VN-secretaris-generaal Antonio Guterres in opspraak omdat hij wèl naar de BRICS-conferentie in Kazan (Rusland) ging, maar niet naar de vredesconferentie van Zelensky in Genève (Zwitserland) ging. Dit bracht de positie van de secretaris-generaal in diskrediet, omdat het Internationaal Strafhof een arrestatiebevel tegen Vladimir Poetin heeft uitgevaardigd. De voormalig VN-secretaris-generaal, Ban-Ki-Moon, verklaarde in 2013 dat de VN-secretaris-generaal onder geen beding mag spreken met mensen tegen wie een arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof is uitgevaardigd. Toch deed Guterres dat wel. Hiermee ondermijnt hij de geloofwaardigheid van het Internationaal Strafhof. Dat doet verder niets af aan het feit dat Rusland, China en de Verenigde Staten het Strafhof niet erkennen. Kortom, een diplomatieke overwinning voor Poetin op alle fronten. Guterres zou eigenlijk moeten aftreden.
VN-Handvest
In feite heeft Vladimir Poetin met de grootste militaire operatie sinds de Tweede Wereldoorlog een existentiële crisis voor de Verenigde Naties gecreëerd. Ruslands invasie in Oekraïne (eigenlijk begon deze al in 2014 met de annexatie van de Krim), schendt het VN-Handvest, omdat het in strijd is met de kernprincipes van de Verenigde Naties: onschendbare volkssoevereiniteit. Het VN-Handvest biedt slechts ruimte voor zelfverdediging. Artikel 2 (4) verbiedt ongeprovoceerd geweld tegen andere landen.
Existentiële crisis
Maar de tweede Russische invasie in Oekraïne (grootschalige oorlog sinds februari 2022) vormt vooral een existentiële crisis voor de Verenigde Naties. Het laat zien hoe een permanent lid van de Veiligheidsraad zijn macht kan misbruiken en zichzelf kan beschermen tegen een internationale veroordeling van de Verenigde Naties. Hoewel George Bush jr. tijdens de Irakoorlog (2003) ook de VN-verdragen schond, is dit niet van dezelfde orde. De Verenigde Staten opereerden vaak buiten de VN om. Poetin beschermt Rusland echter duidelijk door een internationale veroordeling van de VN-veiligheidsraad te vetoën. Op deze manier kan Rusland een internationale veroordeling of sancties tegen zichzelf met een veto torpederen. Hiermee maakt Rusland het de Verenigde Naties onmogelijk om haar kernprincipe te waarborgen: het optreden tegen expansiedriften van staten.
Annexaties van landen: een gevaarlijk precedent
Bovendien gaat het hier niet enkel om illegale oorlogshandelingen, maar vooral om de annexatie van Oekraïens grondgebied door Rusland. Hiermee druist Rusland in tegen alle verdragen en fundamenten van de Verenigde Naties. Niet eerder heeft een land geprobeerd een ander VN-lid op deze schaal met militair geweld te veroveren. Sinds de oprichting van de Verenigde Naties is dit niet eerder voorgekomen.
Kan de VN nog wel?
Maar in een wereld waarin hard power steeds belangrijker wordt, is de Verenigde Naties misschien ook niet het juiste instituut. We leven immers in een wereld waarin machtspolitiek, zoals bijvoorbeeld militaire afschrikking steeds belangrijker is geworden. De Verenigde Naties kan vanwege een gebrek aan machtsmiddelen de expansiedriften van permanente leden van de Veiligheidsraad niet afstoppen.
De Verenigde Naties is een prima instituut voor armoedebestrijding en klimaatbeleid, maar is niet langer in staat om genocides en oorlogen wereldwijd te stoppen of te voorkomen. Dat komt omdat uiteindelijk de Verenigde Naties geen leger heeft, en afhankelijk is van de goedkeuring van haar permanente leden van de veiligheidsraad. Sterker nog, de verhoudingen in de Verenigde Naties zijn een reflectie op de situatie in de jaren 50. De winnaars van de Tweede Wereldoorlog kregen het vetorecht. Maar de wereld is sinds het einde van de Koude Oorlog veranderd, landen zoals bijvoorbeeld India, maar ook de Golfstaten, zijn niet langer tevreden met deze status quo.
Hervormingen?
Dan kan je twee dingen doen. Of je hervormt de Verenigde Naties die een weergave zijn van de mondiale machtsverhoudingen anno 2024, of je blijft vasthouden aan een instituut dat steeds irrelevanter wordt. Op den duur zal de Global South dan vanzelf met alternatieven komen. De eerste stappen worden immers al gezet, door enkele BRICS-landen.
Precedent Oekraïne
Natuurlijk moet de Verenigde Naties zich aanpassen aan de nieuwe machtsverhoudingen anno 2024. Maar de basisprincipes mogen we nooit uit het oog verliezen. Er mag geen Verenigde Naties ontstaan waarin het bezetten van je buurland onbestraft blijft en waarin je ongestraft kunt dreigen met een nucleaire holocaust, zoals Poetin bijna wekelijks doet. En juist hierom moet Oekraïne Rusland verslaan, omdat ik ervan overtuigd ben, dat je nooit een precedent moet scheppen waarmee je in feite expansiedrift, illegale bezettingen en neokolonialisme legitimeert.
De vraag is alleen op welke manier we de Verenigde Naties moeten hervormen. Als Rusland delen van Oekraïne blijvend bezet kan houden, dan kan neokolonialisme en het recht van de sterkste het nieuwe uitgangspunt worden. Daarom mag Rusland niet winnen. Slava Ukraini!
Hidde Bouwmeester
Ik ben Hidde Bouwmeester, historicus in de internationale betrekkingen en gespecialiseerd op postcommunistisch centraal én Oost-Europa. Met een (vaste) donatie (of een eenmalige donatie onder dit artikel) draag je bij aan mijn werk. Ik ben freelance historicus en mijn werk wordt mogelijk gemaakt door mijn lezers door donaties. Hierdoor kan ik diepgaande analyses maken en de waan van de dag ietwat negeren. Waardeer je een artikel, overweeg een donatie. Hiermee houd je onafhankelijke historische (en geopolitieke) analyses in stand. Wil je elke keer als er nieuw artikel online staat, een mail ontvangen? Mail dan naar jhbbouwmeester@gmail.com of stuur een DM via Twitter.
