Zaterdag staat de voormalige basis van dutchbat in Srebrenica weer volop in de belangstelling als duizenden mensen de massamoord van 1995 komen herdenken. Wat moet je met zo'n extreem beladen plek? Volgend jaar wordt het een museum.
— dit artikel is gebaseerd op reportages ter gelegenheid van de herdenking van Srebrenica in 2014. —Een bord bij de ingang van Srebrenica prijst het stadje aan om zijn natuurwandelingen. Honderd meter verderop is de eerste bezienswaardigheid echter van een heel andere orde: de begraafplaats van Poto?ari.
Hier liggen duizenden slachtoffers van de genocide die op 11 juli 1995 begon. Het Bosnisch-Servische leger overrompelde de stad en vermoordde ruim achtduizend moslims; mannen en jongens van boven de vijftien jaar.
Het is altijd druk rond de jaarlijkse herdenking. Touringcars brengen mensen uit heel Bosnië en het buitenland. Deelnemers aan de 'vredesmars', een herdenkingswandeling, druppelen binnen. Eén voor één steken de hoofden van de wandelaars op boven de heuvel van de begraafplaats.
Ertegenover ligt de voormalige basis van dutchbat, het Nederlandse VN-bataljon dat de burgers van Srebrenica had moeten beschermen. De gebouwen zijn ruïnes, je kunt er zo binnenwandelen. Veel is nog herkenbaar, van het enorme betonblok met de letters 'UN' tot de graffiti die de Nederlandse soldaten op de muren zetten.
'Je kunt je richten op daders, slachtoffers of omstanders, wij kiezen hier voor het laatste'
Dirk Mulder loopt ze langs. Hij gaat hier een museum van helpen maken. Een enorme tekening toont Srebrenica, compleet met tanks en dreigend grote helikopters. Helikopters wellicht die Srebrenica namens de VN hadden kunnen ontzetten, maar die nooit kwamen. 'Eigenlijk hoef je hier niets meer aan te doen', zegt Mulder. 'Dit moet je alleen beschermen, dan ben je klaar.'
Dit museum op de dutchbatbasis is een samenwerking van vredesorganisatie Pax, het herinneringscentrum in Srebrenica en de Nederlandse overheid. Het moet vooral de positie van Dutchbat behandelen, legt Mulder uit. 'Je kunt je richten op daders, slachtoffers of omstanders, wij kiezen hier voor het laatste.'
Het betekent bijvoorbeeld dat de kamer van overste Karremans, de commandant van Dutchbat, in oorspronkelijke staat gaat worden hersteld. De organisatie krijgt hulp van oud-Dutchbatters bij dergelijke reconstructies, zegt Puco Danilovi? van Pax. 'Zij kunnen hier hun verhaal kwijt.' Veteranen hebben een werkbezoek gebracht aan de plek en een groep dutchbatters is druk bezig om beeldmateeriaal te verzamelen, legt Danilovi? uit.
Skepsis
Bezoek zal er wel komen. Srebrenica blijft een magneet voor wie zich betrokken voelt bij de Bosnische oorlog van 1992-1995. En niet alleen op 11 juli. Reisbureaus organiseren het hele jaar door dagtrips naar Srebrenica. Onder de belangstellenden zijn vaak Nederlanders. Maar behalve een plek van herdenking is Srebrenica vooral een gapend open wond.
Dat geldt ook voor de rol die dutchbat hier heeft gespeeld. Een gids die een groep gasten rondleidt over het terrein is fel over de Nederlanders. 'Je moet je afvragen wat de VN hier heeft gedaan', houdt hij zijn gehoor voor. Hij kan er niet bij dat de militairen na hun missie een medaille kregen. Het beeld van de feestvreugde na hun terugkeer in 1995 wekt bij hem nog een intense woede op. Anderen wijzen op de houding van de Nederlandse staat tegenover de slachtoffers in de jaren die volgden.
Nederland is steeds tot het uiterste gegaan om verantwoordelijkheid af te wijzen. Nabestaanden moesten jaren procederen tot de Hoge Raad in 2013 Nederland definitief op zijn verantwoordelijkheden wees. In ieder geval drie mensen haddden na de val van Srebrenica nooit van de dutchbat-basis mogen worden gezet, oordeelde de Raad. Rechtszaken over andere gevallen lopen nog.
'Ik denk dat veel mensen skeptisch zijn. Maar dit is een kans voor hen om iets goed te doen'
'Srebrenica' is nog lang niet voorbij. In één van de grote hallen van de basis liggen zo'n honderdvijftig kisten opgesteld; de stoffelijke overschotten van slachtoffers die bij de herdenking zullen worden begraven. Nog altijd worden mensen vermist; ze liggen verborgen in massagraven of hun resten wachten nog in een laboratorium op identificatie. 11 juli is de dag dat de gevonden doden van het afgelopen jaar worden bijgezet.
Fatima Halilovi? staat er met gebogen hoofd bij. Ze komt hier nu vier jaar op rij om haar respect te tonen. Nieuws van het aanstaande museum doet haar even fronsen. 'Nederland heeft hier een slechte geschiedenis, ik denk dat veel mensen skeptisch zijn. Maar dit is een kans voor hen om iets goed te doen. Als het de herinnering levend helpt houden, ben ik positief.'
Pijnlijk proces
Die gevoeligheden worden de grootste uitdaging, zegt Mulder. 'We willen de verschillende visies naast elkaar laten zien.' Hij beseft dat dat pijnlijk zal worden voor zowel de Nederlandse overheid als voor de nabestaanden.
Ter illustratie klopt hij op een dichte deur. Op de muren van deze afgesloten kamer staan grove teksten over de burgers van Srebrenica. Mulder verwacht over die zaal nog een stevige discussie te hebben met het ministerie van Defensie, dat nauw is betrokken bij het project. 'Zolang je daar nog zo mee worstelt, dan geeft dat ook conflicten', zegt hij nuchter. 'Maar op een gegeven moment gaan die deuren weg.'
'Het wordt een heel lastig project, daar ben ik vast van overtuigd'
Mulder zegt de skepsis bij nabestaanden te begrijpen. 'De rol van dutchbat wordt hier soms heel negatief beoordeeld. Het wordt dan ook een heel lastig project, daar ben ik vast van overtuigd.' Pax houdt geregeld samenspraak met nabestaanden en bewoners over het project en daar gaat het soms heftig aan toe. 'Wij pretenderen niet de ultieme visie te hebben. We proberen aan die waarheid zoals die is geweest, bij alle verschillende partijen, zoveel mogelijk recht te doen.'
Dat die ambitie nooit helemaal zal slagen staat voor Mulder al vast, maar tegelijkertijd kan het museum wel bezoekers helpen zelf een beter beeld te vormen. Die hoop heeft Mak Hubjer zeker. De kunstenaar uit Sarajevo werkt op de Dutchbat-basis aan zijn eigen statement: Een geschilderde variant op de symboliek van drie aapjes die 'horen, zien, en zwijgen'. 'Dat is hoe wij omgaan met deze herinnering', zegt hij. 'We roepen elk jaar op 11 juli dat we dit nooit moeten vergeten, maar daarna staan we er niet meer bij stil. Herinnering zit in jezelf. Ik hoop dat zo'n museum dat kan stimuleren.'
Ter gelegenheid van de twintigste herdenking van de val van Srebrenica verschenen eerder de artikelen: 'Zoeken naar de doden' en 'Nieuwe arrestaties in voorbereiding' Volg auteur Joost van Egmond op TPO Magazine , Blendle/Cafeyn of Myjour. Of zoek op #2015srebrenica op Twitter of op Blendle/Cafeyn.
Neem een abonnement op Joost van Egmonds artikelen in TPO Magazine. Context bij ontwikkelingen op de Balkan, en een groeiend archief voor 10 euro per jaar.
