“Rusland voelt nu wat cancelcultuur is”, kopte de papieren Volkskrant op zaterdag 5 maart, die daarmee bewees niets van cancelcultuur te begrijpen. Wat ze wel goed gezien had, was dat de hijgerige haast waarmee mensen, bedrijven en instellingen willen laten zien dat ze toch vooral aan de correcte en vooral preutse kant staan, inmiddels ook de wereldpolitiek heeft bereikt. Sponsors, organisatoren en zelfs banken, als moderne Pontius Pilatussen wassen ze om het hardst hun handen in onschuld. Ook weinig verheffend, maar wel iets heel anders.
Het uniek gemene, ronduit huiveringwekkende van cancelcultuur is niet dat je afstand neemt van iets of iemand, maar dat je diegene het blote bestaansrecht ontzegt. Wie tegen een ander of diens opvattingen is en hem probeert te bestrijden, gaat op zijn minst nog een soort van dialoog aan. Maar iemand cancelen betekent hem of haar uitvlakken, tot niets reduceren. Letterlijk vernietigen. Het belangrijkste middel daartoe is het de-platformen, het met overmacht concreet monddood maken van mensen, enkel omdat hun opvattingen je niet aanstaan. Tezamen komt het neer op sociale moord, en van daar is het nog maar één stapje naar echte nacht und nebel. Cancelcultuur niet alleen laf, maar ook ten diepste in strijd met alle fundamentele waarden van onze moderne Europese cultuur en compleet illiberaal: jij vindt niet wat ik vind, en dus moet jij dood. Zo simpel is het.
Principelozer dan de sportwereld
Dat neemt niet weg dat de alom gevoelde modieuze drang tot vertoon van correctheid rare en onsmakelijke gevolgen heeft. Daarmee doel ik niet op het lot van sterdirigent Gergjev, wiens agenda de afgelopen week in razende vaart leegliep. De man is een doorgewinterde mattie van Poetin die van geen kritiek op vriend Vlad wil weten. Het zou wel heel wrang zijn om daar zaalsgewijs voor te gaan staan applaudisseren omdat hij zo hartverwarmend het stokje zwaait op de maat van Poetins bominslagen. Toch klonk vanuit de kunstwereld allerwegen ach-en-weegeroep over Gergjev, want die was toch kunstenaar? Het typeert de kunstwereld, die steevast een enorme grote morele en ethische broek aantrekt, tot het even niet uitkomt, en zich dan onmiddellijk nog principelozer dan de sportwereld hors concours verklaart ten behoeve van eigen genot en portemonnee.
Goed te begrijpen valt ook de beslissing van de Amsterdamse Hermitage om de geplande tentoonstellingen af te blazen en voorlopig de deuren te sluiten. Dat museum is in opzet en werkwijze zo afhankelijk van het Sint Petersburgse moederinstituut, en langs die weg zo verknoopt met de Russische overheid dat het vooral gezien wordt als een cultuurpolitiek uithangbord van Moskou, net als Gergjev dat is. Maar anders dan Gergjev had het museum wel de moed om de consequenties te trekken.
Hoe anders is dat bij het schrappen van het Haarlemse Tsjaikovski- en Stravinsky-festival. Dat valt alleen te begrijpen vanuit het verwookte “denken” dat de kunstwereld thans teistert. Het zou, zo verklaarde de Philharmonie Haarlem, op dit moment “niet gepast zijn om Russische muziek te vieren”. Hoe ver kun je het kwalijke idee van collectieve schuld doordrijven? Hoe ver kun je gaan in mensen en zelfs verschijnselen guilty by association verklaren? Muziek heeft geen wil en geen handelen vermogen. Ze kan dus ook nergens schuld aan zijn. Hoe kun je dat ook nog achteraf doen, met terugwerkende kracht? Want zelfs de wormen kunnen geen spoor van de resten van beide componisten meer vinden. Hoe kunnen die schuldig zijn aan wat na hun dood is bedreven of nagelaten. Als we zo beginnen, mag je zelfs Vassili Grossmans Leven en lot niet meer lezen, of in de bioscoop Dokter Zjivago vertonen, allebei werken die bij leven van hun makers in “Rusland” zwaar verboden waren, maar tegelijkertijd zo Russisch als de pest zijn.
Zelfbeschikkingsrecht
Van de weeromstuit hoor je nu ook veel mensen zeggen dat we toch vooral de gewone Rus niet mogen confronteren met de gevolgen van de misdragingen van het Poetin-regime, omdat ze er toch niks aan kunnen doen. Maar dat is ook weer niet terecht. Na de val van de Sovjetunie rond 1990 lagen er schitterende kansen om een modern, fatsoenlijk Rusland op te bouwen, en dat hebben al die gewone Russen verzuimd te doen. In plaats daarvan hebben ze Poetin in het zadel geholpen en hem daar, al was het maar uit desinteresse en gemakzucht, al die jaren lang gehouden. Daarmee hebben ze hun land laten afglijden tot het monster dat het nu is, en dat ons allemaal bedreigt. De minderheid die zich daar wel van bewust was en opponeerde of protesteerde werd door de “gewone Rus” consequent schouderophalend in de steek gelaten – tot op de dag van vandaag.
Mogen we dat die gewone Russen aanrekenen? Jazeker, om de volgende redenen. Elke vorm van internationale rechtsorde berust uiteindelijk op het zelfbeschikkingsrecht der volkeren. Zonder dat heerst het recht van de sterkste. En dat, zo heeft de geschiedenis ampel bewezen, draait uiteindelijk altijd voor iedereen uit op een ramp. Zonder het zelfbeschikkingsrecht en de eerbiediging daarvan resteert een wereld van onbeheerste, hebzuchtige en moorddadige roofridders – Tsjetsjenen, Georgiërs en nu de Oekraïners kunnen daarvan meepraten. Beschaving is anderen op z’n minst territoriaal in hun waarde laten, ook als je sterk genoeg bent om dat niet te doen. Dat veelal onuitgesproken besef is wat er steekt achter de verbazende saamhorigheid waarvan Europa blijk gaf nadat Poetins vernietigingsmachine bij de buurman binnenviel.
Zinnige tegenmaatregelen
Het is een ontnuchterende gedachte dat het zelfbeschikkingsrecht pas in 1960 in het Handvest van de Verenigde Naties een vorm van algemene erkenning vond. Maar erger is dat men maar al te gemakkelijk vergeet dat tegenover dat recht ook een plicht staat: de verantwoordelijkheid van iedere burger om naar vermogen mee te helpen aan een staat die dat zelfbeschikkingsrecht onderschrijft en helpt handhaven. Anders kan het niet bestaan. De Russen hebben die verantwoordelijk volslagen veronachtzaamd.
Dat mogen we ze kwalijk nemen, want ze hebben ermee bijgedragen aan het destabiliseren van de hele wereld. Maar laten we dat dan wel doen door zinnige en realistische tegenmaatregelen te treffen en voor zover mogelijk de discussie met hen te blijven voeren. Niet door mensen te cancelen, zoals in Amsterdam gebeurde, waar een willekeurige Russische expat per direct de huur opgezegd werd, of door goedkope en modieus correcte nepsymboliek.
