In de mooie heruitgave van dit 96 pagina’s tellende boekje draait het om de Nederlandse vertaling van een korte briefwisseling uit 1522 en 1523 tussen de geleerde schrijver Desiderius Erasmus en Paus Adrianus VI, de enige Nederlandse paus ooit. De in totaal zeven brieven worden ingeleid en besproken door filoloog/taalkundige Dr. Michiel Verweij.
Verweij start met een beknopte bio van beide mannen die elkaar als jonge mannen leren kennen aan de universiteit van Leuven waar Adrianus dan lesgeeft en Erasmus studeert. Ook geeft Verweij een duidelijke beschrijving van de woelige politieke en religieuze situatie in het Europa van de 16e eeuw. Niet alleen wordt Europa bedreigd door het oprukkende Ottomaanse (Turkse) rijk, Europa is ook intern verscheurd door oorlogen en religieuze opstand. Het is de tijd van de Reformatie: de afsplitsing van de Protestantse kerk onder invloed van Luther. De intellectuele elite van Europa is sterk gepolariseerd en de beroemde Erasmus wordt door beide zijden zowel aangetrokken als verketterd.
In deze gevaarlijke situatie – want ketters werden door de inquisiteurs van de Katholieke kerk opgespoord en meestal veroordeeld tot de doodstraf – blijft Erasmus trouw aan zijn eigen missie: hij pleit voor een kritische blik van de (Katholieke) kerk op haar eigen misstanden, voor dialoog met andersdenkenden, voor gematigdheid, verzoening, vergeving en vrede. Ook Paus Adrianus wil de katholieke kerk hervormen. Zo stelt hij het losbandige leven van geestelijken aan de kaak, introduceert hij een gematigde levensstijl in het Vaticaan en probeert hij de vorsten in Europa over te halen tot het sluiten van vrede. Door de gecompliceerde politieke en religieuze positie van de katholieke kerk komt er van zijn doelstellingen helaas weinig terecht.
Voorwoord
Het boekje heeft een prachtig voorwoord van de inmiddels overleden voormalige bisschop van Rotterdam en naamgenoot van Paus Adrianus VI, Adrianus H. van Luyn. De bisschop benadrukt hoe Paus Adrianus een eerste aanzet maakte richting het ‘mea culpa’ van de katholieke in 2000 waarin de Paus Johannes Paulus II excuses maakte voor alle fouten die kerk begaan heeft in de loop van twintig eeuwen geschiedenis, waaronder vijandschap tegen andere religies en marginalisatie van vrouwen. Deze houding van zelfkritiek is precies waar Erasmus zijn levenslang voor pleitte.
De bisschop vraagt zich terecht af in hoeverre onze tijd verschilt met die van Erasmus en Paus Adrianus? ‘ Zouden we ons niet meer moeten inzetten … voor een rechtvaardiger verdeling van de aardse goederen door reductie van onze uitgaven en versobering van onze levensstijl, voor solidariteit met arme landen in de wereld en met de generaties na ons…’
Brieven
De moraal van het verhaal is dus tijdloos. Zelfreflectie, dialoog, hand in eigen boezem durven steken, solidariteit met anderen die het minder goed hebben… Erasmus maakt zich er zijn leven lang hard voor. Hij werd erom geroemd en verketterd. Zoals hij zelf beschrijft in een van zijn brieven werd hij eerst ‘… aangeschreven als ‘ driemaal grote held’, ‘ prins der letteren, ‘ Duitslands ster’, ‘ zon van de wetenschap’, ‘ leider van de literatuur’, ‘ hersteller van de ware theologie’ Om later onder invloed van massa hysterie vergruisd te worden. ‘ Welke scheldwoorden slingeren velen mij nu naar het hoofd? Met wat voor bittere pamfletten bestoken ze me en wat voor dreigementen uiten ze!’
Hoewel het aan de ene kant ontluisterend is om te zien hoe polarisatie en massa hysterie, oorlog en fanatisme van alle tijden zijn, is dit boekje toch vooral prachtig om te lezen als historisch kijkje in de geschiedenis van Europa en om meer te weten te komen over Erasmus die zoveel betekend heeft voor de ontwikkeling van de westerse waarden en normen zoals vrijheid van meningsuiting en tolerantie. Door de uitleg en duiding van Verweij komen de brieven daarbij tot leven waardoor het boekje makkelijk te lezen en te begrijpen is.
Zonder context kunnen middeleeuwse brieven wat langdradig en saai zijn. Ook gaat zonder context veel inzicht verloren. In deze korte briefwisseling probeert Erasmus als de schrijver en humanist die hij is de nadruk te vestigen op zijn vertaalwerk en de Paus te bewegen tot minder strengheid ten aanzien van de afvalligen, tot het aanpakken van misstanden binnen de (Katholieke) kerk en tot dialoog, vergeving en verzoening. Paus Adrianus probeert op zijn beurt Erasmus over te halen om naar Rome te komen en zijn pen expliciet in te zetten tegen Luther, iets dat Erasmus altijd vermeden heeft.
In de tijd van Erasmus waren brieven hét communicatiemiddel voor geschoolde mensen. Ze werden doorgaans in het Latijn geschreven en verzegeld met een stempel. Erasmus schreef zijn brieven ook vakmatig, ze waren bedoeld voor een breder publiek en werden daarom ook gepubliceerd. Je zou zijn publiekelijke brieven kunnen vergelijken met de sociale media van nu. In brieven werden maatschappelijke kwesties besproken, de publieke opinie beïnvloed en discussies tussen intellectuelen aangezwengeld.
Erasmus schreef duizenden brieven in zijn leven. Een groot deel van die brieven – althans de tekst ervan – is bewaard gebleven. Nog voor zijn dood waren al tientallen edities van Erasmus’ brieven in druk verschenen. In totaal zijn ongeveer 1.600 brieven van Erasmus bewaard gebleven. Samen met de circa 1.500 aan hem gerichte brieven die er ook nog zijn, geven ze een unieke inkijk in het leven van Erasmus en het Europa van de 16e eeuw.
Titel
Een ‘pas de deux’ is een choreografie voor twee dansers uit het ballet. Als titel van dit boekje verwijst het naar de schriftelijke‘dans’ van Erasmus en Adrianus. Met hun brieven proberen ze elkaar over en weer te bewegen tot actie. Duidelijk is dat de twee elkaar beschermen en respecteren als oude vrienden maar door de ingewikkelde omstandigheden toch niet nader tot elkaar kunnen komen. Daarom noemt Verweij het een tragische dans, een drama ‘ waarbij intenties en behoeften niet werden begrepen, of tenminste verzwegen en genegeerd’ waardoor de communicatie verzandt in een ‘ pas de deux in onbeweeglijkheid.’
Pas-de-deux in stilte
de briefwisseling tussen Desiderius Erasmus en Paus Adrianus VI (1522-1523)
Auteur: Erasmus
co-auteur: Paus Adrianus VI
Kader
Er zijn enkele originele brieven van Erasmus bewaard gebleven. De Bibliotheek van Rotterdam heeft er vier in de kluis, plus een kopie van een handgeschreven brief van een assistent van Erasmus. Ook de Athenaeumbibliotheek in Deventer heeft twee bijzondere handschriften met brieven van Erasmus en de bibliotheek van Universiteit Leiden heeft zeven brieven in Erasmus’ eigen handschrift.
In Rotterdam kun je op aanvraag antieke boeken en handgeschreven brieven van Erasmus inzien.
