Pythagoras kennen we van de wiskunde, maar in zijn eigen tijd was hij vooral beroemd als filosoof, mysticus en hervormer. In een periode vol oorlogen en politieke onrust, predikte Pythagoras geweldloosheid, eenvoud en broederschap. Hij geloofde in het delen van gemeenschappelijke goederen, gelijkheid tussen man en vrouw, wederzijdse huwelijkse trouw en aandacht voor rust en bezinning. Pythagoras legde met zijn ideeën een belangrijke basis voor filosofische tradities die wij nu nog kennen.
Bronnen
Alles wat we weten over Pythagoras, is na zijn dood over hem schreven. Zijn eigen boeken hebben de tijd niet overleefd. De vroegste vermeldingen over Pythagoras dateren van 485-420 v.Chr. en op een enkele criticus na, oordelen de meeste schrijvers positief: Pythagoras was een wijze leraar, goedmoedig en met veel kennis. Ook Plato (400 v.Chr.), die 150 jaar na Pythagoras leefde, was onder de indruk van Pythagoras en verwerkte het gedachtengoed in zijn beroemde dialogen. Later schreven ook biografen zoals Diogenes Laertius (300 n.Chr.) en Iamblichus van Chalcis (c. 250-325 n.Chr.) over het leven van Pythagoras.
Mix van mythe en historie
De verhalen over Pythagoras zijn een mix van historie en mythe. Zo zou hij wonderen hebben verricht, kon hij praten met dieren en was hij – vergelijkbaar met wat later over Jezus Christus gezegd zou worden – uit een maagdelijke moeder geboren als zoon van de zonnegod Apollo. Tijdens een bezoek aan het orakel van Delhi, zou de priesteres Pythia, die voorspellingen deed uit naam van Apollo, de vader van Pythagoras hebben verteld over de komst van een goddelijke zoon die de mensheid vooruit zou helpen. Uit respect bouwde de goede man een tempel voor Apollo, nam zijn vrouw de naam Pythaïs aan en noemden zij hun zoon Pythagoras: ‘de stem van Pythia’ …
Ondanks de mythevorming rondom Pythagoras, kunnen we toch een en ander afleiden over het leven van deze bijzondere man. Zo weten we dat hij rond 570 v.Chr. werd geboren op het Griekse eiland Samos en behoorde tot de elite van de samenleving. Zijn vader was edelsteen-graveur, zijn moeder de dochter van een arts. Net als andere rijke jongens, leerde hij lezen en schrijven en kreeg hij les in onderwerpen zoals filosofie, wiskunde, astronomie, politiek, poëzie en muziek. Onderwijs werd in die tijd verzorgd door ouders en privéleraren, want scholen of universiteiten waren er nog niet. Het zou nog zo’n twee honderd jaar duren voor Plato zijn beroemde Ἀκαδήμεια oprichtte, de Academie van Athene, waar ook Aristoteles les zou geven.
Slim en innemend
Pythagoras wordt omschreven als innemend, gelijkmoedig, intelligent en leergierig. De verhalen vertellen dat hij als jonge man naar Egypte reisde en daar in de leer ging bij de priesters van Thebe, in het huidige Luxor. Hij verbleef jaren in Egypte (één van de bronnen vermeld 22 jaar) waar hij zich toelegde op de studie van onder andere filosofie, hiëroglyfen, astronomie en wiskunde. In 525 BC vielen de Perzen Egypte binnen en werd Pythagoras gevangen genomen en naar de Perzische hoofdstad Babylon gebracht, in het huidige Irak. Hier zou hij enige tijd in gevangenschap hebben doorgebracht en zijn kennis van wiskunde en natuurwetenschap verder hebben uitgebreid.
Stelling van Pythagoras
Hoewel Pythagoras voor altijd verbonden is met deze wiskundige stelling, is er geen bewijs dat hij deze ontdekt of bewezen heeft. Er is wel concreet bewijs – een tekening op een kleitablet – dat dit wiskundige inzicht al in 1800 BC is opgeschreven door Babylonische wiskundigen. Een kleine geheugensteun: het gaat om de formule die stelt dat bij een rechthoekige driehoek, de ene rechthoekzijde in het kwadraat plus de andere rechthoekzijde in het kwadraat even groot is als de schuine zijde in het kwadraat, oftewel: A2 + B2 = C2. Het is één van de beroemdste stellingen in de wiskunde, die bewezen werd door onder andere Leonardo da Vinci en Einstein op twaalfjarige leeftijd. Historici denken dat Pythagoras het inzicht meenam uit Babylon en het omvormde tot een formule…
De eerste filosoof
Van Pythagoras wordt gezegd dat hij als eerste de term ‘filosoof’ introduceerde. In de tijd van Pythagoras behoorde kennis en wijsheid exclusief tot het domein van priesters en dergelijken. Pythagoras vond dat wijsheid beschikbaar hoorde te zijn voor iedereen. Met de term filosoof/φιλόσοφος – een samenstelling van de woorden: philos/φίλος (vriend) en sophia/σοφία (wijsheid) – noemde hij zichzelf een ‘vriend van de wijsheid’. Het was een term die iedereen kon aannemen en daarmee maakte hij wetenschap en kennis toegankelijk voor iedereen. Ook introduceerde hij de ‘halve cirkel’: publiekelijke samenkomsten voor debat en studie.
Croton
Na zijn verblijf in Babylon, keerde Pythagoras terug naar zijn geboorteland. Volgens de verhalen onderzocht hij in die periode diverse spirituele en religieuze tradities: hij leerde over de mysteriën van Zeus op Kreta, deed mee aan Dionysusvieringen in Delphi en verdiepte zich in de Orfische religie, een oude traditie waarin de onsterfelijkheid van de ziel en reïncarnatie centraal staan. Dit uitgangspunt speelt een belangrijke rol in het latere Pythagorische gedachtengoed. Enkele jaren na zijn terugkeer in Griekenland, vestigde Pythagoras zich in Croton, een kustplaats in het huidige Italië. Hij trouwt, krijgt kinderen en sticht zijn eigen school / gemeenschap.
De school van Pythagoras
De school van Pythagoras was een gesloten, mystieke genootschap. Mensen moesten een eed afleggen om toegelaten te worden en er was een strikte procedure. Pythagoras doceerde een filosofische levensstijl die later zou worden samengevat als het pythagorisme: een combinatie van ethiek, natuurwetenschap, kunst, mystiek en filosofie. Een praktische en spirituele levenswijze, gebaseerd op zoeken naar de waarheid, spirituele groei en het delen van gemeenschappelijke goederen. Pythagoreeërs bezaten niets en tegelijkertijd alles. Pythagoras was met dit sociale stelsel een pionier. Plato zou dit idee van gemeenschappelijk goed verder uitwerken in zijn construct van de ideale maatschappij.
Ethiek en filosofie
Binnen het pythagormisme zien we twee niveaus of stromingen. De ene – de akousmatikoi/ ἀκουσματικοί (dat wat verteld en gehoord wordt) – is vooral gericht op de ethiek: praktische en morele leefregels zoals geweldloosheid, rust en structuur, vegetarisch eten en het delen van gemeenschappelijke maaltijden. De andere – de mathematikoi/ μαθηματικοί (dat wat geleerd wordt) – is meer gericht op theorie en filosofie, op het doorgronden van het waarom van de leefregels en inzicht krijgen in de wetten en krachten van het universum. Over hoe deze stromingen zich precies tot elkaar verhielden, zijn de meningen onder historici verdeeld.
Patronen en getallen
Een belangrijk aspect van de school van Pythagoras was de wiskunde en getallenleer, vergelijkbaar met de joodse mystiek van Kaballah waarbij getallen en combinaties van getallen de goddelijke of universele structuur weergeven. Dit laatste zien we terug in een belangrijk motto van de Pythagoreërs: Getallen regeren het universum.
Tetraktys
In het middelpunt van de Pythagorische getallenleer staat de tetraktys of viereenheid: een wiskundig en mystiek symbool gevormd door een driehoek van tien punten. De tetraktys geeft de vier toestanden en de eeuwige stroom van de geestelijke en materiele natuur weer. De één: de punt in de kosmos, het scheppende principe. De twee: de lijn, het werkende principe, de energie. De drie: het vlak, de ziel en het bewustzijn. De vier: het lichaam, de materiele wereld. Volmaakt is diegene, die deel heeft aan de vier toestanden en zelf de tetraktys wordt. Deze is 1 + 2 + 3 + 4 = 10, de één op een nieuw, hoger niveau.
Muziek
Pythagoras geloofde dat muziek een zuiverende werking had op de ziel en dat het hele universum bestond uit trillingen en frequenties die weergegeven konden worden in getallen. Hij experimenteerde met tonen en snaren en ontdekte met behulp van de monochord (een eensnarig instrument) de harmonische relatie tussen de lengte en trilling van snaren. Hij beschreef als eerste de kwart, kwint en octaaf verhoudingen van noten: 4:3, 3:2 en 2:1. Deze verhoudingen werden ook uitgedrukt met de vier getallen van de tetraktys. Een leuk detail: de harmonische verhoudingen van Pythagoras zouden later een belangrijke rol spelen in de Blues muziek!
Gouden Verzen
In de eeuwen na Pythagoras is zijn gedachtengoed samengevat in een collectie van 71 uitspraken (aforismen), samengesteld door volgelingen. Deze ‘Gouden Verzen’ zijn alles wat over is gebleven van de school van Pythagoras. Het zijn aansporingen om een moreel, eenvoudig en contemplatief leven te leiden en aanzetjes tot dieper nadenken over de betekenis van het leven. In de verzen van Pythagoras herkennen we waarden en normen die later in de geschiedenis steeds terugkomen, bijvoorbeeld in stromingen zoals het Cynisme, het Stoïcisme, het Humanisme en zelfs het Christendom…
Het doel
Het onderliggende idee van de filosofie van Pythagoras is dat de ziel gevangen zit in de menselijke (of dierlijke op planten) vorm en alleen door zuivering kan ontsnappen aan het aardse leven. Zoeken naar de waarheid, een waarachtig leven lijden, mooie muziek en poëzie brengen de ziel dichterbij het goddelijke en verder weg van de vleselijke verlangens die ons binden aan het lichaam. De leer van Pythagoras was gericht op de menselijke zoektocht die ons vandaag de dag nog altijd bezighoudt: hoe kunnen we goed samenleven en hoe vinden we rust en bevrijding voor de ziel? Pythagoras dacht 2500 jaar geleden de weg gevonden te hebben. Als we zijn gouden verzen lezen, lijken zijn aansporingen inderdaad tijdloos en universeel…
Wees vriendelijk met woorden en nuttig met werk
Word niet boos om kleine fouten van vrienden
Reageer op leugens met geduld en vriendelijkheid
Wees rechtvaardig in woord en daad
Redelijk en bewust in alles wat u doet
Denk na voordat u een dwaze daad begaat
Pleeg geen schandelijke handelingen
Niet met een ander, en niet privé want u moet eerst en vooral uzelf respecteren
Vergeet niet dat de dood het lot is van iedereen
Verdraag uw lot met waardigheid
En maak tegelijkertijd het lot zo dragelijk mogelijk
En jij, o man, heb geloof, want het ras van stervelingen is van goddelijke oorsprong
Als je oefent waartoe ik je aanspreek, zul je de voordelen ervan genieten
En wanneer uw ziel is bevrijd, zult u vrij zijn van alle kwaad
Denk over alles na
Volg de rede als gids voor de ziel
En als je eenmaal bevrijd bent van de bedekking van vlees, ga je naar het ongrijpbare ether
En je zult een god zijn die onvergankelijk en onsterfelijk is, bevrijd van de dood…
Meer weten over Pythagoras?
Bekijk deze uitgebreide en leuke lecture van historian Michael Griffin.
