Anders dan vaak gedacht waren het niet Amerikaanse ‘haviken’ die aandrongen op de uitbreiding van de NAVO naar Centraal-Europese landen zelf. Al in 1993 waarschuwde Polen voor ‘Russisch historisch revanchisme’, een zorg die destijds als overdreven ‘alarmisme’ werd beschouwd. Na de annexatie van de Krim en de Russische invasie in Oekraïne vanaf februari 2022, is helaas al te pijnlijk gebleken dat Polen destijds al gelijk had. In de jaren ‘90 hielden de Verenigde Staten, onder leiding van president Bill Clinton, de uitbreiding van de NAVO tegen tot na de Russische en de Amerikaanse verkiezingen van 1996. Dat was vooral vanwege de hoop op een herverkiezing van Boris Jeltsin, wat ook gebeurde.
In de jaren ‘90, kort na de val van de Berlijnse Muur, streefden Centraal-Europese landen naar NAVO-lidmaatschap. Grote delen van Centraal-Europa zijn eeuwenlang gedomineerd en bezet geweest door Duitsland, Oostenrijk en Rusland. In Oost-Europa bleef men voortdurend waakzaam voor Russisch imperialisme. In 2007 was het de Amerikaanse president George W. Bush jr. die NAVO-uitbreiding naar Georgië en Oekraïne bepleitte. Dit zorgde voor grote verdeeldheid binnen de NAVO. Sterker nog, Frankrijk en Duitsland torpedeerde Bush’ voorstel met een veto, tot ongenoegen van Oost-Europese landen én de Verenigde Staten. Deze situatie illustreert eveneens dat het Centraal-Europese perspectief vaak ontbreekt in het NAVO-debat. Als de veto van Frankrijk en Duitsland wordt genoemd, wordt het vaak tegenover de Verenigde Staten gepresenteerd, zonder de opstelling van Polen en Tsjechië bijvoorbeeld te noemen. Vaak wordt naar Washington gewezen rondom NAVO-uitbreidingen, maar zijn we vergeten om naar Oost-Europa te kijken?
Rusland geen belang bij opheffing NAVO
Stel je het scenario voor dat de NAVO in de jaren ’90 was opgeheven. Dat was de tijd waarin Oost- en Centraal-Europa zich net hadden bevrijd van Sovjet-overheersing. In Centraal-Europa wist men maar al te goed dat gezien Rusland zwak was ze nu hun veiligheid moesten garanderen. Als er geen NAVO meer was geweest, hadden Polen en andere landen logischerwijs een andere militair bondgenootschap opgericht (en wellicht zich ten doel gesteld om kernwapens te vergaren). Zo’n alternatieve alliantie was ongetwijfeld veel minder toegeeflijk naar Rusland toe dan de NAVO destijds was. Deze alternatieve alliantie zou immers Rusland in de jaren negentig niet het voordeel van de twijfel geven, zoals de NAVO deed. Zelfs nadat Russische troepen Grozny in 1995 in puin schoten. Het alternatief zou een alliantie van voormalige satellietstaten van de Sovjetunie zijn geweest met de Baltische landen en Finland die Rusland veel minder ruimte hadden geboden in Georgië en Oekraïne. Deze mogelijke alliantie zou in ieder geval gedreven zijn door jarenlange angst, een nalatenschap van eeuwenlange Russische en Duitse overheersing over Centraal- en Oost-Europa.
Bovendien, is het sterk de vraag of Oekraïne haar kernwapens had afgestaan als de NAVO niet langer zou hebben bestaan. Want als de NAVO niet langer had bestaan, waardoor de invloed van de Verenigde Staten beperkter was geweest. Oekraïne gaf haar kernwapens op verzoek van de Verenigde Staten aan Rusland in ruil voor Amerikaanse, Britse en Chinese veiligheidsgaranties. Met andere woorden, als de NAVO zichzelf inderdaad had opgegeven begin jaren ’90, was het dan logisch geweest dat landen als bijvoorbeeld Oekraïne en Kazachstan zichzelf hadden ontpopt als kernmachten, gezien de Verenigde Staten niet langer de veiligheid in Europa garandeerden. Als Oekraïne haar kernwapens had behouden, zou Rusland dan wellicht hebben geaarzeld om militaire avonturen in Oekraïne te ondernemen. In dat geval zou de kans op een Russische invasie vele malen kleiner zijn geweest. De ironie is dat Emeritus hoogleraar internationale betrekkingen John Mearsheimer in de jaren negentig tegen de ontwapening van het Oekraïense kernwapenarsenaal was, terwijl hij nu wil dat het westen inbindt tegen Rusland en zelfs de Russische imperiale agenda ontkent.
Voordelen voor Rusland
Rusland heeft ironisch genoeg dus baat bij de NAVO. De NAVO houdt Oost-Europese landen in toom en laat hen hun ´havikachtige´ houding tegenover Rusland matigen. Een zelfstandige Oost-Europese militaire organisatie, zou voor Rusland waarschijnlijk een veel grotere bedreiging vormen. Toen Duitsland in 1990 herenigd werd, confronteerde James Baker, stafchef van George Bush sr., Gorbatsjov met een keuze: een herenigd Duitsland binnen de NAVO of een vrij Duitsland dat eigen allianties kon vormen? De Sovjetunie vond de onafhankelijke optie onaanvaardbaar.
Na de val van de Sovjetunie in ’91 is het NAVO-lidmaatschap van Polen, Roemenië, Tsjechië, en de Baltische staten voor Rusland veel minder schadelijk, dan een alternatief militair blok van voornamelijk Centraal en Oost-Europese landen. Bovendien kan Rusland de besluitvoering van de NAVO lamleggen door enkele landen binnenin de NAVO voor hun zaak te overtuigen. Rusland kan namelijk nu, ironisch genoeg, de besluitvoering van de NAVO eenvoudigweg lamleggen door enkele NAVO-landen voor de Russische zaak te winnen. Hongarije is hiervan een goed voorbeeld, maar ook Duitsland en Frankrijk toen zij in het verleden met hun veto Georgië en Oekraïne als ‘partner van de NAVO’ hebben tegengehouden.
Rusland lacht in haar vuistje
Ironisch genoeg vindt Rusland in de NAVO een onverwachte bondgenoot. Door slim spel binnen de alliantie kan Rusland beleidsbeslissingen manipuleren of vertragen en daarmee de assertieve Oost-Europese standpunten tegenover Rusland neutraliseren. Zonder NAVO zouden Oost-Europese landen waarschijnlijk een eigen bondgenootschap vormen, minder toegeeflijk richting Moskou. De critici die in de jaren ‘90 de NAVO ter discussie stelden, hebben de veerkracht en vastberadenheid van deze landen onderschat. Vooral Polen toont dat men de Russische agenda nooit heeft onderschat en als geen ander weet dat vrijheid nooit gratis is. De woorden van de Poolse minister van Buitenlandse Zaken illustreren deze overtuiging: Wij eten liever gras dan dat we ooit nog een Russische kolonie worden. Wellicht is de NAVO, achteraf gezien, de minst slechte optie voor Rusland geweest.
Hidde Bouwmeester
Historicus, gespecialiseerd in Oost-Europa, schrijft op zijn website over geschiedenis en Oost-Europa en werkt met donatiemodellen.
