Want als Rusland ergens succesvol mee is gebleken, dan is dat wel het implementeren van het narratief van Moskou in onze West-Europese samenlevingen (in Centraal- en Oost-Europa weet men beter). Hierbij stilstaan binnen lessen maatschappijleer of burgerschap is waardevol. Het is daarbij nadrukkelijk niet de bedoeling op zoek te gaan naar een legitimering van Ruslands narratief, maar het behandelen ervan kan wél helpen om de implicaties van deze denkbeelden in onze samenleving te begrijpen. Om dit inzichtelijk te maken ligt de focus op diepere Russische imperiale opvattingen, die ongemerkt in onze manier van denken zijn geslopen. Want wat betekent het wanneer Rusland de Oekraïners een ‘broedervolk’ noemt? Wat heeft dat te maken met het bestaansrecht van Oekraïne? Wat maak het uit om Kyiv te schrijven in plaats van Kiev? En waarom is het goed hier in de les aandacht aan te besteden? Kortom, het is tijd voor een perspectiefwissel.
Oekraïners en Russen: broedervolken?
De term broedervolk om de verbondenheid tussen Russen en Oekraïners te benadrukken zul je niet zo snel door een Oekraïner gebruikt horen worden. Het is slechts een manier om vanuit Russisch perspectief de Oekraïner weg te zetten als het ‘kleinere broertje.’ Poetin heeft meerdere keren in zijn dubieuze geschiedenisopvatting verwezen naar deze veronderstelde ‘Russisch-Oekraïense eenheid.’ Het klopt dat de Oekraïense, Russische (en Belarussische en gedeeltelijk Litouwse) volkeren hun oorsprong vinden in het middeleeuwse Rusland. Gedurende een millennium ontwikkelden zich echter aanzienlijke verschillen op het gebied van cultuur, economie, maatschappij, ideologie en taal. Nadat Kyiv-Rus in de 13e eeuw uiteenviel, ontstonden er nieuwe politieke projecten in de voormalige gebieden.
Dit is bijvoorbeeld goed te merken aan de ontwikkelde burgerschapsopvattingen in Oekraïne en Rusland, die ver van elkaar afstaan. In Rusland gaat burgerschap niet om het zijn van een individu die de mogelijkheid tot maatschappelijke en politieke participatie bezit op basis van burgerrechten. In tegendeel, van een Russisch staatsburger wordt verwacht dat die onderdanig is, maatschappelijke participatie dient enkel ter versterking van een collectief bewustzijn waar het individu er niet toe lijkt te doen. In wat zij een ‘soevereine democratie’ noemen, is de staat soeverein over de democratie en niet de burger.
Ruslandkenner Huber Smeets illustreert dit in zijn boek De wraak van Poetin: Rusland contra Europa aan de hand de Russische en Oekraïense boer. Rusland kent een lange geschiedenis waarin een boer een horige is geweest zonder eigen land, levend als onderdaan in een patroon-lijfeigene relatie. In Oekraïne – waar in grote delen van het land de Tsaren nooit hebben geregeerd – was de boerenstand vrijer. Doordat boeren eigen land hadden dienden zij als beschermheer daarvan. Zij identificeerden zich niet als landarbeider onder andermans gezag, maar als vrij individu met zeggenschap. Dit zou een verschil tussen Russisch en Oekraïens burgerschap kunnen verklaren.
Daarnaast heeft de macht in Moskou herhaaldelijk getracht de Oekraïense identiteit te onderwerpen. Voorbeelden daarvan zijn de gerichte hongersnood op Oekraïners in de jaren 1932-33 bekend als de Holodomor, of het toe-eigenen van Oekraïense cultuur, bijvoorbeeld via kunstenaars, zoals Mykola Hohol (en dus niet Gogol). Het bezetten en bombarderen van Oekraïens grondgebied, of het eeuwenlang onderdrukken van de Oekraïense taal, wat ertoe heeft geleid dat Russisch binnen Oekraïne veel sprekers kent. De term broedervolk is zo enkel een Russisch propagandamiddel om het bestaansrecht van de staat Oekraïne te ondermijnen.
Een imperiaal perspectief
Het idee om Oekraïne als soevereine staat te kunnen ontkenning komt ook tot uiting in taal. Na Ruslands invasie was een van de eerste discussies die ontstond in Nederland omtrent taal, want schrijven wij Kiev of Kyiv? Vanuit de Oekraïense overheid klinkt al geruime tijd de wens voor de schrijfwijze Kyiv en dat is goed te begrijpen. De eerste schrijfwijze is namelijk een vertaling uit het Russisch, wat opmerkelijk is aangezien het geen Russische maar een Oekraïense stad is en tevens de hoofdstad van het land. De tweede is een vertaling uit het Oekraïens, wat meer recht doet aan de soevereiniteit van Oekraïne als land met een eigen taal. De schrijfwijze Kiev legitimeert daarentegen juist het Russische imperialisme.
Dit zien we niet alleen terug op het gebied van taal. Dat het Russische perspectief in onze hoofden zit is ook te danken aan onze eigen berichtgeving, juist door dit soort vertalingen te blijven hanteren. Dit imperiale perspectief is hardnekkig, onder andere omdat tot de invasie correspondenten veelal gestationeerd zaten in Moskou. Vanuit die invalshoek deden zij verslag vanuit Rusland met ‘de rest van Oost-Europa’ erbij. Door deze manier van werken legitimeer je het idee dat je vanuit Moskou – bijvoorbeeld – Oekraïne kunt beschouwen.
Deze structuren zien we ook terug in hoe Rusland denkt over landen die ooit door de Sovjet-Unie bezet zijn geweest. Tot op de dag van vandaag verwijst Rusland naar deze landen als hun privileged sphere of influence. Een imperiaal idee dat Moskou privileges zou hebben in deze soevereine staten. Vanuit die redenering is de NAVO inderdaad een bedreiging (soevereine staten kunnen zich immers afwenden van Moskou). Niet voor Ruslands nationale veiligheid, maar voor hun imperialistische ambities.
Juist Oekraïense staat
Inmiddels zijn wij eraan gewend geraakt dat Rusland verreweg het grootste land ter wereld is. Om dat te verklaren moeten we ook hierbij kijken naar het Russisch imperialisme. Waar Nederland haar koloniën overzees bezette, plakte Rusland het veroverde territorium vast aan het bestaande land dat vanuit Moskou werd bestuurd. Resulterend in de huidige omvang van het land. Het opmerkelijk hieraan is dat het bestaan van de Russische Federatie als zodanig amper wordt betwist, in tegenstelling tot het bestaan van Oekraïne, wat volgens sommigen wel een punt van discussie betreft.
Bezien vanuit een het perspectief van buurland Letland – een van de Baltische landen dat een lange geschiedenis van bezetting door Moskou kent – is het juist legitiem om de omvang van het huidige Rusland te bevragen. De Letse schrijver Vilis Vītols doet dit in zijn boek On Russia: A Neighbour’s Experience dan ook uitvoerig en betwijfelt de legitimiteit van de Russische Federatie in haar huidige vorm. Rusland heeft – zo stelt hij – ongeveer 500 jaar lang buiten het directe zicht van andere Europese machten andere volkeren kunnen onderwerpen tot aan de Japanse Zee. En dit gigantische rijk bestaat nog steeds. Vītols beargumenteert daarbij dat dit komt omdat het proces van dekolonisatie in Rusland slechts in een beginfase zit, met als eerste stap het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. Voor veertien staten betekende dit het einde van bezetting en een begin van soevereiniteit en zelfbeschikking. Dit legitimeert juist het bestaansrecht van onder ander Oekraïne, in tegenstelling tot het volgens hem twijfelachtige bestaan van Rusland.
Het gesprek in de klas
Waarom is het nu belangrijk om dit te bespreken in de klas? Als eerste is het goed om in te zien dat een perspectief niet neutraal hoeft te zijn en zelfs zeer vijandig kan zijn. Perspectieven hoeven daarbij ook niet gelijkwaardig te zijn aan elkaar. Een bekende valkuil is het idee van de valse balans. Is het Russische imperialistische argument (ten koste van de Oekraïners) daadwerkelijk gelijkwaardig aan het Oekraïense zelfbeschikkingsrecht en verworven soevereiniteit? Verder maakt het de kracht van taal en de diepere werking van propaganda inzichtelijker en kan het bijdragen aan het begrijpelijk maken van de implicaties van deze perspectieven binnen onze samenleving.
Deze perspectiefwissel kun je ook toepassen op ons eigen verleden. Na de Tweede Wereldoorlog brak er onder andere voor Nederland een tijd van dekolonisatie aan. Je zult dan ook weinig mensen tegenwoordig horen zeggen dat de onafhankelijkheid van Indonesië onrechtvaardig is en dat het met geweld terug onder het bestuur van Den Haag moet worden geplaatst. Toch is dit precies wat Rusland nu doet. Pijnlijk is daarom de overeenkomst tussen zogenaamde politionele acties van Nederland in Indonesië en de speciale militaire operatie van Rusland in Oekraïne. Zo kan actualiteit ook helpen het moeilijke gesprek over vroeger te voeren.
Geraadpleegd
Jansen, Marc. 2023. Grensland: Een geschiedenis van Oekraïne. Amsterdam: Uitgeverij Van Oorschot.
Smeets, Hubert. 2022. De wraak van Poetin: Rusland contra Europa. Amsterdam: Prometheus.
Roij, Marit de. 2022. Hoe onze media de Russische informatieoorlog een handje helpen. Oktober 9. Geraadpleegd Mei 21, 2023. https://www.maritderoij.com/2022/10/08/hoe-onze-media-de-russische-informatieoorlog-een-handje-helpen/.
Vītols, Vilis. 2022. On Russia: A Neighbour’s Experience. Riga: SIA UG1.
Yermolenko, Volodymyr. 2022. Oekraïne: Geschiedenissen en verhalen. Leusden: ISVW Uitgevers.
