Een groep mannen, velen gekleed in witte Iraakse dishdisha’s, loopt in de zon, zwaaiend met sjiitische vlaggen. Zingend vragen ze God mededogen te hebben met Saddam. Zoals dat tijdens diens regime voortdurend gebeurde, omdat de dictator dat van zijn onderdanen verwachtte.
Ik moest echt even kijken of deze video wel nieuw is, en inderdaad uit de sjiitische hoofdstad Najaf komt. Maar het feit dat er met vlaggen van Imam Hoessein wordt gezwaaid, sluit uit dat ze van voor 2003 is, want dat was onder Saddam Hoessein verboden. Die onderdrukte de sjiieten zodanig dat je voor het lopen van een jaarlijkse religieuze mars tussen twee Iraakse steden jarenlang de cel in ging. Bij de opstand in Zuid-Irak van begin 1991 kwamen vele duizenden sjiieten om.
In april 2003 is Saddam ten val gebracht. Hier lopen dus achttien jaar na het verjagen van de gehate dictator zijn voormalige slachtoffers over straat om hem te eren?
Vreugde
Ik heb de verandering van Irak meegemaakt. Heb de vreugde gezien na de Amerikaanse invasie van 2003: de dictator die Irakezen zelf niet konden verjagen, was ten val gebracht! Ik heb de verhalen gehoord over de onderdrukking. Met mensen gesproken die nog steeds bang waren dat de muren oren hadden. De satellietschotels zien verschijnen in de straten. Maar ook de religieuze uitingen zien toenemen.
Eerst de gestileerde prenten van de schoonzoon Ali en kleinzoon Hoessein van de profeet. Die kwamen niet alleen in de plaats van de vele schilderingen van Saddam, maar langs de weg, op gebouwen en thuis in de huiskamer. Toen verschenen de foto’s van de ayatollahs in de straten. De processies tijdens Ashura, de rouwmaand, en de massale bijeenkomsten waar gehuild werd bij het verhaal over de slag bij Kerbala van dertienhonderd jaar geleden. De sjiitische vlaggen, die bijvoorbeeld de tanks sierden van sjiitische soldaten en militieleden die de strijd met de islamitische terreurgroep ISIS aangingen.
Ik heb de haat gezien jegens de dictator en zijn regime, die Irak hadden leeggeroofd en verarmd. De voldoening toen Saddam eind 2006 werd geëxecuteerd, en de zucht van oplichting dat zijn heerschappij definitief voorbij was. De haat ook jegens ISIS, waarin immers Saddams officieren, militieleden en bestuurders een belangrijke rol speelden.
Ik heb vooral ook de heilige stad Najaf totaal zien veranderen. Van een armoedige, vieze stad, naar een waar miljoenen pelgrims welvaart brachten. Eindelijk hadden die de vrijheid om uit Iran, Pakistan en waar dan ook vandaan, de moskee van Imam Ali te bezoeken. De sjiitische hadj bracht veel geld in het laatje, dat niet meer naar het regime ging. Hotels, restaurants en shopping malls werden uit de grond gestampt.
Mededogen
En nu gaan hier mensen, die wellicht familieleden hebben verloren aan Saddams regime, de straat op om God om mededogen te vragen voor dezelfde dictator die ze zo haatten?
Achttien jaar heeft het geduurd, voor het zover kwam. Of eigenlijk iets minder, want steeds meer Irakezen zeggen het al een paar jaar, schuchter en stiekem: misschien was het bestuur van Saddam toch niet zo erg.
Ik schreef er uitgebreid over in Geweld is nooit ver weg; Tien jaar berichten uit Irak.
Een Iraakse vriend vertelde me een mop over een man die met zijn vrouw, zes kinderen, moeder en schoonmoeder in een veel te klein huisje woont. Hij roept de hulp in van een wijze man, want hij wordt gek in dat huis. ‘Neem een ezel in huis, en kom over twee dagen terug,’ draagt die hem op. ‘Maar het wordt erger!’ klaagt de man als hij terugkomt. Hij krijgt de opdracht ook nog een schaap in huis te nemen. Twee dagen later klaagt hij opnieuw dat het slechter gaat. Hij moet er ook nog een paar kippen bij nemen. ‘Het is ondraaglijk, ik pleeg zelfmoord!’ roept hij dan tegen de wijze man. Die sust hem, en draagt hem op de ezel te verkopen. Twee dagen later komt de man terug met de boodschap dat het inderdaad iets beter gaat. Hij krijgt dan de opdracht ook het schaap te verkopen. ‘Het gaat veel beter!’ En twee dagen later mogen ook de kippen weg. De man bedankt de wijze man omstandig. De crisis is afgewend.
Datzelfde is met Irak gebeurd na de val van Saddam. Daarom durven steeds meer mensen openlijk te zeggen dat niet alles wat de dictator deed slecht was.
Systeem
Na 2003 kwam de sjiitische meerderheid aan de macht. Saddams Baathpartij werd verboden en er kwamen nieuwe partijen, gebaseerd op religie en etnische afkomst. Met het systeem kwam ook de corruptie. Politici verrijkten zichzelf, maar lieten zich nauwelijks iets gelegen liggen aan hun achterban. Miljoenen aan dollars verdwenen naar buitenlandse bankrekeningen. Tegelijkertijd nam de armoede toe, en werden de openbare diensten slechter.
Al enkele jaren lang protesteren iedere zomer Irakezen in Basra en andere zuidelijke steden tegen het feit dat ze nog steeds geen schoon drinkwater hebben, noch voldoende stroom om de hete maanden door te komen. Sinds 2019 hebben de jongeren die protesten overgenomen in Bagdad en bijna alle zuidelijke steden. Soms waren ze maanden achtereen op straat om verandering van de regering te eisen, een einde aan de corruptie, en vooral banen. De belangrijkste activisten zijn opgepakt, verdwenen of werden vermoord. Daders konden door de wetteloosheid die het gevolg is van het politieke systeem vrijuit gaan.
Hoewel er een regering is vertrokken en een nieuwe aangetreden (onder leiding van premier Mustafa Kadhimi), gaan de protesten door. De lage olieprijzen en de coronacrisis hebben de situatie nog verergerd en de armoede is nog verder toegenomen. Veel Irakezen zijn wanhopig, voelen zich machteloos en niet gehoord. Ze kregen in 2003 een soort van democratie, mogen kiezen, demonstreren, hebben eigen media. Maar wat gingen ze er eigenlijk op vooruit?
Najaf
Het is cynisch dat de video met de Saddam-yell juist uit Najaf komt. Dat is een van de steden die het meest heeft geprofiteerd van de val van de dictator. Maar ook de stad waar tijdens de opstand van 1991 vele duizenden zijn neergemaaid door Saddams troepen.
Natuurlijk is er een directe aanleiding. Plaatselijke activisten die al maanden protesteren tegen de corruptie, zijn de afgelopen dagen bedreigd en ontvoerd. Daar zit de militie van de populaire sjiitische geestelijke Moktada al-Sadr achter. Die is zelf onderdeel is van het politieke systeem, en probeert de protesten onschadelijk te maken door ze over te nemen.
Er zit bijna tien jaar tussen deze protesten van Saddams slachtoffers, en die in soennitische steden vanaf 2012 plaatsvonden – wat Bagdad toen afdeed als onbelangrijk geklaag van diens aanhangers. De sjiitische meerderheid voelde zich toch al niet geroepen voor de eigen groep te zorgen, dus laat staan voor de soennieten die immers onder Saddam aan de macht waren geweest. Het negeren van die protesten, die jarenlang regelmatig in soennitische steden plaatsvonden, leidde tot groeiende frustratie. En daarmee tot groeiende steun voor radicale groepen, en in het bijzonder voor ISIS, dat een soennitische terugkeer naar de macht beloofde.
Klem
De huidige premier Kadhimi belooft voortdurend dat hij voor de verandering gaat zorgen. Hij doet vast zijn best, en op verschillende vlakken wordt de corruptie ook aangepakt. Maar hij zit net zo klem als de jonge betogers, want zonder het omvergooien van het politieke systeem van corruptie en cliëntelisme kan er maar weinig veranderen.
Dat het ophemelen van Saddams regime strafbaar is in Irak, houdt zijn vroegere slachtoffers niet tegen. Hun leiders hebben gefaald. Je mag hopen dat die wakker worden als ze zien waartoe hun gedrag nu leidt. Maar aangezien de meesten van hen beter luisteren naar hun portemonnee dan naar hun achterban, zal het nog eerst wel erger worden, voor het ooit betert.
