Twitteraars kennen Erik Stam als @EshipRules. Altijd goed voor een uitgesproken mening over ondernemerschap en innovatie. Of over zzp'ers, waar er volgens hem wel héél veel van zijn. Tijd voor een nadere verklaring. "De enorme opkomst van de zzp'er heeft niet geleid tot meer innovatie."
Volgens zijn twitter-bio is Erik Stam hoogleraar economie van ondernemerschap en innovatie aan de Universiteit Utrecht en academisch directeur van het Utrecht Center for Entrepreneurship. Afgelopen jaar hadden hij en ik het een paar keer publiekelijk met elkaar aan de stok over de rol van zzp'ers in economie en samenleving. Daarbij zeiden we geen U tegen elkaar. Dat doen we in dit interview dus ook maar niet.
Om te beginnen: wat heb jij met ondernemerschap en innovatie?
Het begint ermee dat ik behoorlijk wat ondernemers heb in mijn eigen familie. Dat is echt anders wanneer je opgroeit tussen dominees of belastinginspecteurs. Vervolgens kwam ik tijdens mijn studie in aanraking met het gedachtengoed van Schumpeter, de founding father van de innovation economics. Die leert dat innovatie gaat over creatieve destructie: nieuwe dingen doen, oude dingen afbreken. Dat heeft me nooit meer losgelaten.
Wat is het belangrijkste dat je de afgelopen jaren hebt geleerd, over ondernemerschap?
Wat mij betreft: het inzicht dat ondernemerschap en innovatie voor een belangrijk deel niet verklaarbaar zijn. Er zijn zoveel factoren op van invloed – ook vanuit de omgeving, ook zaken die moeilijk meetbaar zijn, ook toeval – dat we als wetenschappers niet te veel pretenties moeten hebben.
Wat weten we wèl, over ondernemerschap?
Mensen zeggen vaak dat ondernemerschap aangeboren is. Voor een klein deelt klopt dat ook wel. Bijvoorbeeld: de mate waarin je geneigd bent om risico's te nemen of juist te vermijden, is een tamelijk stabiel kenmerk van je persoonlijkheid waar weinig aan te sleutelen valt.
Ondernemerschap stimuleren heeft zijn beperkingen
Waar je wel wat aan kunt doen zijn de institutionele factoren: wet- en regelgeving, educatie, rolmodellen. Daar kun je ondernemerschap mee stimuleren. Maar ook dat heeft zijn beperkingen.
Ik schrijf hier over en voor zzp'ers en zelfstandigen met hooguit een paar man personeel. Is hun ondernemerschap wat jouw betreft hetzelfde als wat je ziet in het MKB en in het grootbedrijf?
Er zijn overeenkomsten en er zijn verschillen. De overeenkomsten zitten hem in het kansen zien en kansen grijpen, en in het werken voor eigen rekening en risico. Dat zijn ontegenzeggelijk aspecten van ondernemerschap.
Ondernemen gaat over het creëren van nieuwe waarde
Maar als je bij je baas weggaat en je gaat hetzelfde werk dat je daar deed nu als eenpitter doen, dan noem ik dat niet per definitie ondernemerschap.
Wat is ondernemerschap wèl?
Ondernemen gaat voor mij over het creëren van nieuwe waarde. Voor de organisatie, voor de klanten van die organisatie, voor de samenleving. Dàt is voor mij onderscheidend. Sommige zzp'ers zijn in dat perspectief ondernemers, een heleboel ook niet. Ook al werken ze nog zo hard voor eigen rekening en risico.
Hoe zie jij die zzp'er dan?
ZZP is een label, dat op een heel divers samengestelde groep wordt geplakt. Aan de ene kant de nieuwe armen, aan de andere kant de commissarissen van grote organisaties die wel héél goed voor zichzelf kunnen zorgen. Daar is lastig een algemeen verhaal van te maken.
Het geregistreerde ondernemerschap is enorm gegroeid
Wat ik wel zie is dat in Nederland – meer dan in vergelijkbare landen – het geregistreerde ondernemerschap enorm is gegroeid, en dat dat in overwegende mate zelfstandigen zonder personeel zijn. Dat is gewoon een empirisch gegeven.
En wat is dan jouw mening, over dat gegeven?
Als je naar de economie kijkt vanuit het perspectief van ondernemerschap en innovatie dan moet je vaststellen dat die enorme opkomst van de zzp'er niet heeft geleid tot meer innovatie. Vervolgens moet je je afvragen hoe dat komt. Zijn de mensen die zzp'er worden vanuit zichzelf minder innovatief dan zelfstandigen die wel personeel in dienst nemen en die gaan groeien? Daar zijn inderdaad aanwijzingen voor.
Maar: ik zie ook dat het dempende effect dat daarvan uitgaat op innovatie voor een deel weer teniet wordt gedaan doordat die zzp'ers met zo velen zijn. Zelfs als een maar klein percentage innovatief is, heb je het in absolute termen nog steeds over een grote groep.
Dus ook uit een oogpunt van innovatie is zzp eigenlijk helemaal oké.
Nee, wacht even. Een tweede is: innovaties realiseren, producten ontwikkelen, diensten daaromheen, die in de markt zetten – dat doe je in de regel niet alleen.
Voor innoveren moet je samenwerken
Voor innoveren moet je samenwerken, in groepen. Vroeger hadden we daar één vorm voor: het bedrijf, de onderneming. En het is nu nog niet zo dat zzp'ers zich in groepen organiseren en taken verdelen om innovaties te realiseren.
Toch zie je steeds vaker dat zzp'ers gaan samenwerken in projecten of in meer permanente collectieven.
Die voorbeelden zijn er, maar dan nog denk ik dat innovatie niet sneller en beter gaat als we de organisatie opknippen in allemaal individuen en die allemaal een taakje toebedelen. Het zou zelfs zo kunnen zijn dat daardoor een deel van de vernieuwingskracht van Nederland verloren gaat. Maar ik ben zelf de eerste om toe te geven dat daar nog te weinig onderzoek naar is gedaan.
Vorig jaar vlogen wij elkaar op twitter in de haren over de afschaffing van de zelfstandigenaftrek. Jij was voor, ik tegen. Wat was jouw redenering ook alweer?
Het heeft de afgelopen jaren voor te veel mensen aantrekkelijk geleken om een vast dienstverband te verruilen voor zelfstandigheid. De werkgever kreeg een flexibelere arbeidspool en was af van de werkgeverslasten, de werknemer hield aan het eind van het jaar meer over omdat hij geen premies hoefde te betalen. Iedereen blij.
Zonder arbeidsongeschiktheidsverzekering en zonder pensioen
De zelfstandigenaftrek versterkte dat effect nog eens. Zo lang het goed ging met de economie leek dat dus voor iedereen een mooi arrangement. Maar toen het ineens een stuk slechter ging bleek dat met name de voormalige werknemer daarvan de dupe was. Want hij ging niet alleen minder verdienen maar zat ook nog eens zonder arbeidsongeschiktheidsverzekering en zonder pensioen.
Als zzp'er houd je namelijk netto alleen maar meer over als je niet zelf voor de sociale zekerheid zorgt die werknemers van hun baas krijgen. Daarom heb je recht op zelfstandigenaftrek.
Precies. Maar vanuit sociaaleconomisch oogpunt vind ik de enorme groei van het aantal zzp'ers een gevaarlijke tendens. Het holt de verzorgingsstaat uit. Nu ben ik de laatste die zegt dat die niet hervormd moest te worden, maar dan wel graag op een duurzame manier.
Wat kunnen we daaraan doen?
Daar praat ik op dit moment over met FNV Zelfstandigen en met de ministeries van Sociale Zaken en Economische Zaken.
Je zou een level playing field moeten creëren
Je zou een level playing field moeten creëren waarbij zzp'ers en werknemers op dezelfde voet toegang hebben tot sociale zekerheid en tot scholing.
Dus zo'n de pensioenregeling voor zzp'ers waar nu overeenstemming over bestaat, daar ben jij wel blij mee?
Ja, maar ik ben niet zo naïef om te denken dat zzp'ers daar nu in dezelfde mate gebruik van gaan maken als werknemers van hùn pensioenregelingen.
Nogal wiedes: deelname aan het zzp-pensioen wordt niet verplicht en zzp'ers hebben ook nog andere mogelijkheden om reserves op te bouwen.
Er zit beslist ook een goede kant aan om mensen de mogelijkheid te laten zelf zulke beslissingen te nemen. Maar ik denk daar wat paternalistischer over dan jij.
Je moet mensen een beetje tegen zichzelf beschermen
We zeggen eerder dat we morgen willen gaan sparen dan dat we er vandaag mee beginnen. Je moet mensen een beetje tegen zichzelf beschermen.
Heeft de opkomst van de zzp'er ook nog iets goed gebracht, in jouw ogen?
Oh, zeker! Om te beginnen is het een hele nuttige oplossing voor het gebrek aan flexibiliteit op de arbeidsmarkt. Verder weten we uit onderzoek dat mensen die van loondienst overstappen naar zelfstandigheid daar gelukkiger van worden.
En ten slotte, maar dat is nog een belofte voor de toekomst: als zzp'ers vaker met elkaar gaan samenwerken kunnen er nieuwe, slimme manieren ontstaan om werk te organiseren. Voor economie en innovatie zou dat heel goed zijn.
