Spelen met lucifers tijdens hevige droogte zet Braziliaanse Amazone in brand

Delen van de Braziliaanse deelstaat Amazonas bevinden zich op dit moment in een noodsituatie. Er zijn meer dan duizend branden ontstaan en rivieren zijn veranderd in woestijnen. Geïsoleerde gemeenschappen hebben moeite om aan eten en drinken te komen.

De droogte, verergerd door het fenomeen El Niño, treft zo’n 500.000 inwoners. Dit jaar is El Niño bijzonder krachtig en zorgt op veel plaatsen voor een recorddaling van het waterpeil. Naast de droogte speelt ook het gebrek aan preventieve planning van diverse overheden een rol bij deze ernstige humanitaire crisis.

Op vrijdag 13 oktober heeft de federale regering toegegeven dat er slechts 25.000 reais (minder dan 5.000 euro) beschikbaar waren in de schatkist om noodsituaties van deze omvang aan te pakken. Als reactie op de humanitaire crisis heeft president Luiz Inácio Lula da Silva (PT) de implementatie van een voorlopige steunmaatregel goedgekeurd. Hierbij kunnen middelen direct naar de getroffen gemeenten gaan op basis van nog uit te voeren werkplannen.

Er zijn inmiddels noodmaatregelen genomen om de crisis aan te pakken. Zo zijn er 150 extra brandweerlieden ingezet, zijn er meer dan 11.000 milieuboetes opgelegd en is er 35 miljoen reais (ruim zeseneenhalf miljoen euro) uit het Amazonefonds toegewezen aan brandpreventie en -bestrijding door de brandweerkorpsen van de deelstaten.

De aantallen branden in de afgelopen twee maanden in het noorden van het land, met name in Amazonas, behoren tot de hoogste sinds het begin van de registratie door Inpe in 1998. September van dit jaar was de op één na slechtste maand voor de staat wat betreft het aantal actieve brandhaarden, in negatieve zin slechts overtroffen door september vorig jaar.

Sinds 2020 heeft het droge seizoen in Amazonas hoge aantallen brandhaarden gezien. Zo was de maand juli in 2020 de slechtste juli ooit geregistreerd. Net als augustus 2021 het hoogste aantal brandhaarden voor die periode telde. En daarna volgde dus september 2022. Dit jaar zal oktober afsluiten met de hoogste hoeveelheid brandhaarden voor die maand (de tabel hieronder van het Queimadas programma van Inpe voor Amazonas toont gegevens tot 27/10).

Bron: Inpe

Na lange tijd op de vierde plaats te hebben gestaan in de ranglijst van ontbossing in het Amazonegebied, schoof de staat in 2021 en 2022 op naar de tweede plaats. Dit jaar staat Amazonas voorlopig op plaats drie. De kettingzagen razen met name in het zuidelijke deel van de staat, in de gemeenten Lábrea en Apuí, en rond de BR-319 vooruitlopend op de restauratie en verharding van de snelweg van 870 kilometer van Porto Velho naar Manaus, dwars door het woud.

Een hitteplek in het oosten van de Stille Oceaan is nu heter dan tijdens El Niño ‘Godzilla’

In het vochtige tropische regenwoud zijn er voor een brand drie voorwaarden nodig: een droog klimaat, veel organisch materiaal dat zich ophoopt op de grond en iemand die een aansteker gebruikt.

Tussen juli en oktober is er in het Amazonegebied een droge periode waarin de kans op branden het grootst is, maar zonder de aanwezigheid van de twee andere factoren hoeft de situatie niet uit de hand te lopen.

Echter, sinds 2019 is de ontbossing in de hele regio enorm toegenomen, grotendeels door de nalatigheid en lakse houding van de toenmalige Braziliaanse president, Jair Bolsonaro (PL) ten aanzien van de klimaatcrisis. Deelstaatregeringen in het Amazonegebied die met Bolsonaro sympathiseerden, deden weinig of niets tegen ontbossers, landzwendelaars en illegale indringers in inheemse gebieden, waardoor de vernietiging onverminderd kon doorgaan.

In augustus van het eerste jaar van de Bolsonaro regering bereikte het aantal brandhaarden in het Amazonegebied bijna 31.000, het hoogste aantal sinds 2010. Vorig jaar steeg dit aantal naar meer dan 33.000 in dezelfde maand. In september 2022 waren er meer dan 41.000 brandhaarden, ook het hoogste aantal sinds 2010. Het tweede en derde element van de branddriehoek (veel organisch materiaal en een brandende lucifer) waren volop aanwezig, het eerste element minder. Het waren geen bijzonder droge jaren. De vochtigheidsgraad was relatief hoog voor die periode.

Dit hele scenario is dit jaar veranderd. Sinds Lula president is, zijn de handhavingsmaatregelen hervat en zijn er plannen gemaakt om de ontbossing te bestrijden. Minister van Milieu Marina Silva heeft milieuwaakhond Ibama terug het veld in gestuurd, met als gevolg dat de problemen in de Amazone aantoonbaar zijn afgenomen. Het aantal meldingen van ontbossing tussen januari en september is dit jaar bijna gehalveerd in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar. Er is nog steeds wel ontbossing, maar de hoeveelheid organisch materiaal op de bodem is afgenomen.

Aan de andere kant is de klimaatsituatie echter gekanteld. Een combinatie van El Niño, een fenomeen dat het water van de Stille Oceaan opwarmt en meer hitte naar de Amazone brengt, en een stijging van de watertemperatuur in de Atlantische Oceaan, heeft de rivieren in de regio getroffen met de langste droogte ooit.

Het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek (INPA) in Manaus, dat verbonden is aan de federale regering, verklaarde dat het opwarmen van oceaanwater in de Noord-Atlantische Oceaan vergelijkbare effecten heeft op het bos als El Niño, hoewel beide fenomenen zich voordoen in verschillende delen van de Amazone. Met andere woorden, zowel El Niño als het opwarmen van oceaanwater verminderen de neerslag in het gebied. De meteorologische dienst van INPA noemt het gelijktijdig optreden van deze twee gebeurtenissen “zorgwekkend”.

Philip Fearnside, klimaatwetenschapper verbonden aan INPA, vergelijkt de droogte van dit jaar met die van 2015 en 2016. Destijds veroorzaakte het El Niño fenomeen vergelijkbare heftige beelden van dieren die stierven in warme, zuurstofarme rivieren. Fearnside waarschuwt echter dat de temperaturen dit keer hoger zijn dan toen, wat ook blijkt uit gegevens van het Nationaal Meteorologisch Instituut (INMET).

Een hitteplek in het oostelijke deel van de Stille Oceaan is volgens hem nu al heter dan tijdens El Niño ‘Godzilla’ in 2015-2016. Die breidt zich momenteel uit en veroorzaakt El Niño’s van het type dat plaatsvond in 1982-1983. Deze opwarming beïnvloedt voornamelijk het noordelijke deel van de Amazone, maar er is ook een warme plek in de Noord-Atlantische Oceaan die droogte veroorzaakt in het zuidelijke deel van de Amazone, vergelijkbaar met wat er gebeurde in 2005 en 2010.

Niet veranderd is dat mensen brand stichten in recent ontboste gebieden voor eigen gewin.

Niemand in het gebied zou nog met lucifers moeten spelen

“De Amazone heeft veel geluk gehad dat er tijdens de regering van Bolsonaro geen El Niño was”, betoogde eerder Érika Berenguer, een Braziliaanse onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Oxford en een van de belangrijkste experts op het gebied van branden in de Amazone.

De wetenschapper gaf met deze opmerking aan dat ondanks de inspanningen om ontbossing te bestrijden, er nog steeds omstandigheden kunnen optreden die zeer gunstig zijn voor branden. Als dan een lucifer wordt aangestoken in een ontbost gebied, is de kans op verspreiding en het veroorzaken van een bosbrand aanzienlijk hoger.

Echter, de El Niño van dit jaar is niet de enige verklaring voor wat er aan de hand is. De klimaatcrisis en de opwarming van de aarde hebben het fenomeen verergerd en daarmee de droogte. Niemand in het gebied zou nog met lucifers moeten spelen.

Bronnen: Inpe, Amazônia Real, Agência Pública