Op een of andere manier heeft ze er een goede neus voor. Madeleine Matzer (1958), artistiek leider van matzer Theaterproducties uit ‘s-Hertogenbosch, kiest voor haar toneelbewerkingen steeds romans uit die vervolgens beroemd worden. Zo maakte ze voorstellingen naar Knielen op een bed violen van Jan Siebelink en De eenzaamheid van priemgetallen van Paolo Giordano. ‘Ik las ze in een vroegtijdig stadium, vroeg de rechten aan en vervolgens wonnen deze romans enorm veel prijzen en werden het bestsellers,’ vertelt Matzer lachend.
Dat gebeurde ook bij Alsof het voorbij is van Julian Barnes, dat op 23 november in première gaat. ‘Ik las Alsof het voorbij is toen het nog maar net uit was. Julian Barnes had de Man Booker Prize en de Europese Literatuurprijs nog niet gewonnen. Nu is het beroemd. Het is eng om zo’n beroemde roman ten tonele te brengen, want iedereen heeft er een mening over. Ik probeer met alles wat ik in me heb een mooie voorstelling te maken, en dat is elke keer weer een kwetsbare opdracht. Met zo’n boek als dat van Siebelink was het voor mijn gevoel erop of eronder: mijn kop kan rollen. Maar het is ook leuk, omdat het nieuwe groepen bezoekers aanboort. Er komen bijvoorbeeld veel leesclubs op af – die komen kijken of ik mijn werk wel goed heb gedaan.’
Alsof het voorbij is vertelt het verhaal van de gepensioneerde Tony Webster, die zijn verleden opnieuw onder ogen moet zien. Op de middelbare school trok Tony op met twee vrienden, waar later zich een vierde jongen bij voegt: de intelligente en talentvolle Adrian. Op de universiteit leert Tony zijn eerste liefde kennen, Veronica, maar het klassenverschil tussen beiden smoort de relatie in de kiem. Enige tijd later krijgt Tony een brief van Adrian waarin hij Tony vraagt of hij het erg vindt dat hij een relatie begint met Veronica. De vriendschap bloedt dood, maar Tony komt jaren later nog wel te weten dat Adrian zelfmoord heeft gepleegd.
Met dit verleden komt Tony opnieuw in contact als hij van de notaris bericht krijgt dat Veronica’s moeder is overleden. Tot zijn verbazing blijkt deze vrouw, die hij maar eenmaal heeft ontmoet, hem een som geld heeft nagelaten en het dagboek van Adrian. Dit blijkt in bezit te zijn van Veronica, en zo komt hij weer terecht bij zijn oude geliefde. Dan krijgt Tony een brief onder ogen die hij glad was vergeten – een brief waarin hij woedend en gemeen reageerde op de verloving van Adrian en Veronica – en die hem aan het twijfelen brengt over wat er destijds is gebeurd.
Doordat wij de luxe hebben dat we in een land wonen zonder oorlog of wezenlijke armoede, zonder onderdrukking of bedreiging, is het heel makkelijk om te oordelen over wie goed is en wie slecht
Goed en kwaad
Een rode draad in het werk van Madeleine Matzer is de scheidslijn tussen noodlot en wilsbeschikking en tussen goed en kwaad – is dat onderscheid überhaupt wel te maken? Matzer betwijfelt het; iedereen denkt immers van zichzelf dat hij het goede doet. ‘In vrijwel al mijn voorstellingen gaat het over iemand die dingen heeft gedaan die schijnbaar te veroordelen zijn. Door het publiek te laten meeleven met dat personage ontdekken toeschouwers dat ze zelf ook zulke keuzes zouden kunnen maken. Ik ga ervan uit dat iedereen een hele dierentuin in zich heeft. Niemand is alleen intelligent, welbespraakt of lief, maar ook heerszuchtig of jaloers. We zijn personen die onvoorwaardelijk voor zichzelf en zijn kinderen opkomen en om die reden zelfs moordzuchtig kunnen zijn. Doordat wij de luxe hebben dat we in een land wonen zonder oorlog of wezenlijke armoede, zonder onderdrukking of bedreiging, kunnen wij alleen de mooie en lieve beesten naar buiten laten en is het heel makkelijk om te oordelen over wie goed is en wie slecht. Ik geloof daar niet zo in. Mensen kunnen grenzen gaan overschrijden – vaak heel geleidelijk, door tal van oorzaken – en dingen gaan doen waardoor ze volgens andermans normen, en misschien ook wel volgens hun eigen normen, ineens aan de verkeerde kant van de scheidslijn terechtkomen.’
Wat haar erg intrigeerde in Alsof het voorbij is is het gegeven dat mensen een soort wenselijk geheugen creëren. ‘We willen vooral onze goede kanten onthouden en benadrukken. Je kunt je een bepaalde gebeurtenis herinneren en dan spreek je jaren later iemand die een totaal andere herinnering blijkt te hebben aan dezelfde gebeurtenis. Enerzijds heeft dat te maken met perceptie, maar anderzijds denk ik dat je dingen onthoudt op een manier die past bij wat je zou willen onthouden. Dat vind ik heel interessant. Want wat van wat ik onthouden heb van mijn leven is dan echt waar? Tony Webster wil zijn verleden in stand houden, maar door omstandigheden gaan er dekseltjes open en komt er allerlei informatie naar buiten, als een natuurkracht die niet meer te stoppen valt. Hij leert zichzelf kennen op een manier dat hij denkt: o mijn hemel, is dit allemaal gebeurd? Op onbewust niveau móét hij toch weten dat hij die brief aan Adrian geschreven heeft. Maar in zijn geheugen is dat een heel andere brief geworden, veel milder, met grapjes erin.’
Als je je verleden niet onder ogen komt, belemmert dat je toekomst
Zijn hele leven heeft Tony het gevoel dat hij voor iets groots is voorbestemd, maar er komt uiteindelijk weinig van de grond, zegt Matzer peinzend. ‘Ik heb het vermoeden dat dit komt doordat hij zijn verleden niet onder ogen durft te zien. Als je je verleden niet onder ogen komt, belemmert dat je toekomst. Dat is het centrale thema van waaruit ik het ga maken.’
Het thrillerachtige aspect van het boek krijgt in Matzers bewerking meer nadruk. ‘Tony probeert koste wat kost het deksel ergens op te houden, maar ook al gaat hij erop zitten, dan nog komen er dingen naar buiten. Als kijker zit je de hele tijd in spanning. Wat is er nou aan de hand? Komt er nog meer boven water? Dat gevoel gaat nog eens versterkt worden door het decorontwerp van beeldend kunstenaar Maarten Baas.’
Bijzondere vormgeving
Niet alleen de uitvoering is opvallend – slechts twee acteurs, Marijn Klaver en Lidewij Mahler, nemen alle rollen voor hun rekening –, ook de vormgeving belooft iets bijzonders te worden. ‘Ik heb Maarten gevraagd een decor of installatie te ontwerpen waarin de acteurs niet alleen het verleden oprakelen, maar zich ook moeten verhouden tot het hier en nu. Er zal visueel een onderscheid zijn tussen het onthouden verleden van Tony Webster en dat wat hem in de rug aanvalt.’
Met minimale middelen een maximaal resultaat boeken, dat is was Matzer met haar kleinschalige gezelschap, dat sinds 2005 bestaat, tracht te bereiken. Afgelopen seizoen speelde het gezelschap 160 voorstellingen. Matzer wil met haar theaterstukken mensen aan het denken zetten en met elkaar verbinden. ‘Soms gebeurt het dat je tijdens een voorstelling als publiek eventjes wordt opgetild en iets meemaakt wat onbeschrijflijk is. Na afloop ben je net een klein beetje veranderd. Theater kan, zoals goede boeken ook doen, je perspectief verruimen en je wat meer over jezelf en de wereld leren. Ik heb de hoop en de illusie dat ik met mijn werk het leven, als is het voor maar héél eventjes, een klein beetje mooier kan maken. Dat is wat wij met matzer Theaterproducties willen doen: warmbloedig toneel maken over de troostrijke keerzijde van het getob.’
De dubbele bodem van perceptie
Beeldend kunstenaar Maarten Baas licht een heel klein tipje van de sluier op over zijn decorontwerp: ‘Ik herken veel in de hoofdpersoon, zijn behoefte om dingen objectief vast te kunnen stellen als een absolute waarheid. Tijd speelt in veel van mijn werk een grote rol; vergankelijkheid, zonneschaduwen, klokken, zandlopers… Maar dit is de eerste keer dat ik een werk maak waar mensen langer dan een uur naar zullen kijken. Het hoeft dan ook geen statisch beeld te zijn. Daar heb ik gebruik van gemaakt. In het verhaal val je aantal keer door een dubbele bodem heen van perceptie en werkelijkheid. Dat heb ik ook in mijn ontwerp willen doen. Ik laat veel beelden in het decor terugkomen – soms metaforisch, soms letterlijk – zoals een stomend hete pan. Ook zit de hoofdpersoon in het boek op een gegeven moment bij een rivier die terugstroomt omdat de monding vrij nauw is en het water er soms niet door kan. Dit zou je kunnen zien als een metafoor voor de tijd, de herinneringen die terugstromen.’
Julian Barnes – Alsof het voorbij is (160 p.)
Vertaald door Ronald Vlek, Atlas Contact, €10,00
De theatervoorstelling Alsof het voorbij is is te zien vanaf 21 november. Kijk voor de speellijst op www.matzer.org.
(Dit artikel verscheen in een andere versie in het blad Kunst & Cultuur van de AVRO.)
Bekijk de trailer!
