Dat er wat speelde, voelde ze al maanden. Haar man was afwezig, nors en snel geïrriteerd. Lisa (55) en haar kinderen van 15 en 17 liepen al maanden op eieren. Als ze vroeg wat er aan de hand was, kreeg ze geen antwoord. Toen uiteindelijk aan het licht kwam dat haar man verliefd was op een andere vrouw, brak er een vreselijke periode aan. Lisa: ‘Hij zei afschuwelijke dingen tegen me. Dat ik lelijk ben bijvoorbeeld. En dat er met mij niet te leven valt.’ Toen hij uiteindelijk na vijfentwintig jaar huwelijk vertrok en de scheiding geregeld moest worden, stortte ze volledig in. ‘Al mijn zekerheden en houvast vielen in een keer weg. Ik voelde me volledig naakt en kwetsbaar. Alsof er een deel van mezelf was vertrokken. De pijn was zo heftig en ondraaglijk dat ik plannen had om uit het leven te stappen.’
Ik dacht altijd dat ik een goed huwelijk en een perfect leven had
Relaties verdiept
Lisa kwam er uiteindelijk bovenop. En meer dan dat. Nu, vier jaar later, vindt ze haar leven in vele opzichten zelfs beter geworden door die nare periode. Al is de gebeurtenis zelf nog steeds pijnlijk. ‘Ik dacht altijd dat ik een goed huwelijk en een perfect leven had’ vertelt ze. ‘Maar als ik er op terugkijk, vind ik mijn leven vóór de scheiding oppervlakkig. De relatie met mijn kinderen en vrienden is sindsdien verdiept en verbeterd.’ Ook bepaalde problemen die ze had, zijn opgelost. ‘Zo kon ik moeilijk alleen zijn en sliep ik slecht als mijn ex er niet was. Ook had ik een eetstoornis ontwikkeld en enorme vliegangst. En het klinkt een beetje zweverig’ vervolgt ze ‘maar het allerbelangrijkste is dat ik heb geleerd om meer van mezelf te houden. Ik kan mezelf nu omarmen met al mijn positieve en negatieve kanten. Daardoor hoef ik minder energie te steken in het tevreden stellen van anderen.’
Gekapseisde veerboot
De ervaringen van Lisa zijn niet uniek. Dat heftige tegenslag kan leiden tot trauma, angst en stress weten de meeste mensen wel. Dat mensen ook vaak verbazingwekkend goed terug kunnen veren tijdens een crisis en zich nadien zelfs beter, wijzer en sterker kunnen voelen dan voorheen, is minder bekend.
Maar liefst 43% van de ondervraagden meldde ook positieve veranderingen
Onderzoek naar post traumatische groei (PTG) maakt deel uit van de positieve psychologie, een relatief jonge stroming in de wetenschap. Het onderzoek naar de gesteldheid van de overlevenden van de Herald of Free Enterprise, een veerboot die in 1987 voor de Belgische kust kapseisde, wordt vaak als het startpunt van het onderzoek naar PTG gezien. Tot zijn verbazing concludeerde onderzoeker Stephen Joseph dat de overlevenden niet alleen met ernstige klachten als concentratieproblemen, slapeloosheid en spanningen kampten. Bijzonder was dat maar liefst 43 procent van de ondervraagden (ook) positieve veranderingen meldde. Ze hadden bijvoorbeeld betere relaties gekregen met de mensen om zich heen en voelden meer waardering en dankbaarheid voor het leven.
Worsteling
Posttraumatische groei (PTG), er beter uitkomen dan voorheen, komt vaak voort uit posttraumatische stress (PTSS). Waarom heb je juist groeikansen als je je in diepe ellende bevindt? Linda Bolier, wetenschappelijk medewerker mentale gezondheid en preventie bij het Trimbos-instituut, vindt het een beetje lastig om te stellen dat je eerst iets naars moet meemaken om verder te komen in het leven. ‘Bovendien is trauma ook een grote risicofactor voor het ontwikkelen van mentale problemen. Maar het is zeker zo dat juist mensen die door een diep dal gaan tot diepere inzichten kunnen komen’ vervolgt ze. ‘Groei gaat meestal niet zonder slag of stoot. In vele gevallen gaat er een worsteling aan vooraf.’
Voor Lisa zijn die uitspraken herkenbaar. Na haar scheiding doorliep ze verschillende therapeutische trajecten. Ze ontdekte onder meer dat ze, vanwege gebeurtenissen in haar jeugd, onveilig gehecht is. Een diagnose die mede de moeilijkheden in haar huwelijk en de angstgevoelens die ze op meerdere vlakken had, verklaart. ‘Maar als ik niet in zo’n diep dal was geraakt na het vertrek van mijn ex, was ik er nooit mee aan de slag gegaan’ verklaart ze. ‘Er moest iets gebeuren om me wakker te schudden. Bovendien moet je je van de bodem kunnen afzetten om de top te bereiken. En de bodem bereik je alleen als je eerst heel diep zinkt.’
Nabestaanden suïcide
Marijke Schotanus-Dijkstra, psycholoog en onderzoeker bij het Center for eHealth and Wellbeing Research aan de Universiteit Twente, deed onder meer onderzoek naar de ervaringen van nabestaanden van mensen die suïcide pleegden. Ze zag dat er grote verschillen zijn in hoe mensen daarmee omgaan. ‘Bij sommigen blijven de pijn en het verdriet op de voorgrond staan. Anderen weten toch betekenis te geven aan zo’n gebeurtenis. Ze richten bijvoorbeeld een stichting op om lotgenoten te helpen. Of ze gaan het leven door de impact van de gebeurtenis op een andere manier bekijken. En realiseren zich dan bijvoorbeeld dat het niet om die nieuwe smartphone draait maar om de relaties met anderen. Het kan zijn dat mensen daar uiteindelijk gelukkiger van worden.’
PTSS en PTG kunnen zelfs naast elkaar bestaan
Al betekent het niet dat mensen dan de hele tijd euforisch en lachend door het leven gaan, benadrukt ze. ‘Die nare gevoelens zijn er nog steeds. PTSS en PTG kunnen zelfs naast elkaar bestaan.’ Ook Bolier vindt het belangrijk om te benoemen dat er niet inherent iets goeds zit aan ellende. ‘Je bent meestal niet blij met de gebeurtenis zelf. Maar ben je bijvoorbeeld ernstig ziek, dan kun je misschien wel extra goed voelen dat je graag wil leven. En dankbaar zijn voor de steun van de mensen om je heen.’
Wegkijken of aanpakken
Waarom veert de een makkelijk terug na tegenslag en groeit er zelfs door, terwijl de ander niet in staat is om uit de put te komen? Volgens Bolier is het antwoord complex en spelen ook genetische componenten mee. ‘Hoe je een crisissituatie ervaart, heeft onder meer te maken met aanleg voor psychische kwetsbaarheid. En hoe je van je ouders geleerd hebt om om te gaan met tegenslagen. Kijk je weg of ga je ermee aan de slag?’
Slechts 37% van de mensen floreert
Volgens Schotanus- Dijkstra is er meer onderzoek nodig om een goed antwoord op die vraag te geven. ‘Ondanks de enorme toename aan onderzoek naar PTG de afgelopen jaren, is nog maar een handjevol wetenschappers hier wereldwijd mee bezig.’ Toch wil ze een poging wagen. Zelf doet ze veel onderzoek naar hoe mensen (kunnen) floreren. (1) Floreren betekent dat je je goed voelt en tevreden bent met je leven. Maar ook dat je vindt dat je een betekenisvol leven leidt. ‘80% van de mensen vindt zichzelf gelukkig. Maar slechts 37% floreert’ licht Schotanus-Dijkstra toe. ‘Mensen die in staat zijn om te floreren, hebben een verhoogde kans om te herstellen van bijvoorbeeld een angststoornis. Eigenschappen die floreren bevorderen, zijn onder meer extraversie, zorgvuldigheid, resultaatgerichtheid en verantwoordelijkheidsgevoel. Wellicht zijn dat ook de mensen die na een crisis makkelijker posttraumatische groei ervaren.’
In actie komen
Meer is er te zeggen over hoe je PTG bereikt. Of hoe je überhaupt goed door een crisis komt. Ogenschijnlijk simpele dingen als goed eten, goed slapen en voldoende bewegen, zijn bijvoorbeeld essentieel, zegt Bolier. Evenals sociale steun van de mensen om je heen. Schotanus-Dijkstra voegt toe dat je moet durven vragen om hulp. ‘Geef aan waar je behoefte aan hebt. Als je niet in actie komt, dan kunnen er ook geen veranderingen plaatsvinden.’
Ook aandacht geven aan de positieve dingen in je leven en daar dankbaar voor zijn, kan zeer heilzaam werken. Uit onderzoek van Fredrickson en Tugade (2003) bleek bijvoorbeeld dat overlevenden van de aanslag in New York die dankbaar waren voor het feit dat ze het hadden overleefd, zich veel beter voelden dan overlevenden die zichzelf als slachtoffer zagen. (2)
Pijn onder ogen zien
Maar er zijn ook valkuilen. Richt je je aandacht te snel op positieve aspecten, dan ga je voorbij aan je pijn en lijden. (2) Volgens Bolier is bekend dat mensen die vermijdend zijn, en bijvoorbeeld heel hard gaan werken of veel gaan drinken na een nare gebeurtenis, meer kans hebben op het ontwikkelen van een stoornis.’
Dat is ook de visie van Greet Vonk (coach en onderzoeker) en Anja Jongkind (therapeut en coach), die van PTG (coaching) hun werk hebben gemaakt. (3) Het aangaan en verwerken van de heftige emoties na een schokkende gebeurtenis, is de focus van hun aanpak. Vonk: ‘Mensen hebben de neiging om weg te lopen voor pijn en verdriet. Maar als je zop die manier reageert, dan blijven die pijnlijke emoties aan je kleven en komen ze later weer bovengronds in de vorm van angst, stress of agressie.’
Volgens de twee coaches leidt het pijnlijke proces van het onder ogen zien van je emoties automatisch tot posttraumatische groei. Jongkind: ‘Als je leert om op een goede manier met je emoties om te gaan, doe je levenservaring op. Je wordt wijzer en krachtiger en komt vrijer en sterker in het leven te staan. Je hoeft niet meer je best te doen om moeilijke situaties te vermijden omdat je weet dat je ze aankunt.’
Gapend gat
Ook voor Lisa was het doorvoelen van (pijnlijke) emoties essentieel voor de weg naar herstel en groei. Ze stuitte op een gapend gat in zichzelf dat haar ex-man altijd had opgevuld. ‘Toen pas snapte ik waarom ik er zo naar verlangde dat hij terugkwam, ondanks dat hij me zo naar had behandeld.’
Stapje voor stapje leerde ze om de leegte op eigen kracht te vullen en zichzelf te dragen. Het boek Liefdesbang en de lichaamsgerichte workshops van auteur en therapeut Hannah Cuppen, ervoer ze daarbij als een doorbraak. ‘Tijdens die workshops heb ik letterlijk gevoeld wat een veilige hechting, je veilig voelen, inhoudt. En wat je ontbeert als je dat mist. Door volkomen relaxt achterover in iemands armen te liggen en helemaal geen weerstand meer te voelen bijvoorbeeld. Ik merkte dat ik altijd zo in die voorwaartse, controlerende beweging heb gezeten. En dat ik me daardoor moeilijk kon ontspannen.’
Als je denkt dat je kapot gaat, dan ga je ook kapot
PTG na burnout
Jongkind en Vonk zien het als hun missie om het fenomeen PTG meer onder de aandacht te brengen. Ze menen dat veel mensen niet groeien na ellende omdat ze niet weten dat die mogelijkheid bestaat. Jongkind: ‘Als je denkt dat je kapot gaat, dan ga je ook kapot.’
Vervelend is bovendien dat ook anderen die overtuiging kunnen hebben. Zo worden mensen die een burnout hebben gehad, door hun werkgever nogal eens weggezet als minder productief. Vonk kwam tot een andere conclusie toen ze, in het kader van de studie Managementwetenschappen, een doctoraal onderzoek deed naar posttraumatische groei bij deze groep. ‘Een groot aantal van de medewerkers die een burnout hadden gehad, gaven aan veel posttraumatische groeit te ervaren. En hoe hoger ze scoorden, hoe meer bevlogenheid en hoe minder burnout klachten ze hadden.’
Geen eis
Alhoewel De Jong en Vonk PTG zien als een keuze, waarschuwen ze ervoor om het geen eis te laten worden. ‘Het is niet bevorderlijk voor het proces als je je heel erg richt op het resultaat.’ Bolier sluit zich daarbij aan. ‘Ik denk dat je voorzichtig moet zijn om tegen mensen die in de ellende zitten te zeggen dat ze ook nog eens moeten groeien. Heb je dan iets verkeerd gedaan als je niet groeit? Hoe kom je hier op een goede manier doorheen? Dat vind ik een beter uitgangspunt. Posttraumatische groei is een ontwikkeling die dan eventueel tijdens dat proces kan ontstaan.’
Ralph (48): ‘Ik hoef niet meer zo te brullen’
‘Houd nou toch eens je bek! Doe normaal en laat anderen ook aan het woord.’ Vroeger haalde Ralph op zijn werk regelmatig op deze manier uit naar collega’s. Hij was een sterke leidinggevende die veel voor elkaar kreeg. Maar zijn gedrag werd steeds vaker als lomp en irritant ervaren. Andere medewerkers maakten dat ze wegkwamen als Ralph weer eens hevig geïrriteerd door de gangen liep. De spanningen liepen zo hoog op dat zijn leidinggevende overwoog om hem te ontslaan. Ook zijn vriendin had langzaamaan genoeg van zijn verbaal, agressieve gedrag. Ze overwoog om, met hun kind, bij hem weg te gaan.
Het dreigende verlies van zijn baan en zijn partner was voor Ralph de wake-up call om in beweging te komen. Via een kennis kwam hij bij de PTG-coaching van Anja Jongkind en Greet Vonk terecht. Dat zijn opgeblazen’ gedrag eigenlijk een poging was om een laag zelfbeeld te verhullen en erkenning te krijgen, wist Ralph wel. ‘Ik heb ook anabolen geslikt en ben nachtportier geweest. Ik voelde me heel wat als mensen letterlijk niet om me heen konden.’ Maar dat zijn agressiviteit ook een enorme kracht kan zijn, als hij ermee om leert gaan, had hij niet eerder gehoord. Van de twee coaches leerde hij onder meer aan te voelen wanneer zijn power dreigt om te slaan in agressiviteit. ‘Dan weet ik: ik moet even weggaan en later terugkomen.’
Tijdens het traject kwam ook verdriet los. Over zijn vader die verbaal net zo agressief was als hij en van wie hij weinig erkenning heeft gekregen bijvoorbeeld. En over de fouten die hij zelf heeft gemaakt. Het rouwproces bracht hem bij een sensitievere, aanvoelende kant van zichzelf die hij nog niet kende en nu ook kan inzetten. Thuis en op zijn werk gaat het inmiddels stukken beter. ‘Ik ben veel rustiger. Ik merk dat mensen me daardoor serieuzer nemen. Ik hoef nu niet meer zo te brullen.’
De naam Lisa is gefingeerd.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten
(1) Marijke Schotanus- Dijkstra schreef het boek Durf te floreren, Uitgeverij Lannoo
(2) Bohlmeijer, E., & Bannink, F. (2013). Posttraumatische groei. In: Bohlmeijer, E., Bolier, L., Westerhof, G., & Walburg, J. (Reds.), Handboek positieve psychologie. Theorie, onderzoek, toepassingen (pp. 211-227). Amsterdam: Uitgeverij Boom
(3) Anja Jongkind en Greet Vonk schreven het boek PostTraumatische Groei, sterker door ellende, S2uitgevers
