Alhoewel Schama een veelschrijver is, had ik tot nu toe nog geen boek van hem gelezen. Zijn schrijfstijl in het boek is verhalend en opgehangen aan het ontstaan van vaccins, en de praktijk van het vaccineren, voor drie grote pandemieën in de afgelopen eeuwen. Te weten de wereldwijde pokkenepidemieën in de 18e eeuw en de uitbraken van cholera en de pest eind 19e/begin 20e eeuw.
Limonade niet het wondermiddel tegen pokken
Zowel Frankrijk als Engeland hadden in de jaren 20 en 30 van de 18e eeuw te makken met grote uitbraken van de pokken. Niet alleen kinderen kregen de ziekte, volwassenen ontkwamen er evenmin aan. Als men er niet aan stierf, hield men vaak verminkende littekens eraan over. Ook de Franse schrijver en filosoof Voltaire ontsnapte niet aan het pokkenvirus. Hij zweefde op het randje van de dood, maar herstelde uiteindelijk volledig. Wat hij in eerste instantie toeschreef aan de goede zorgen die hij ontving en de vele limonade die hij tijdens zijn ziektedagen had gedronken.
Veel was in die tijd nog niet bekend over hoe de ziekte ontstond en hoe deze te bestrijden. Limonade was zeker niet het wondermiddel. Er verschenen wel eerste verslagen over inwoners van de Caucasus en het Ottomaanse Rijk die de pokken op een heel andere manier bestreden. Bij een ziek kind werd lichaamsvloeistof uit een pokken blaas afgenomen en gelijktijdig geïnjecteerd in een gezond kind. Dat gezonde kind vertoonde vrij snel daarna wel symptomen, maar herstelde na een paar dagen. Belangrijker: het bleef in leven zonder verdere littekens.
De Engelse Mary Wortley Montagu zag deze praktijk in levende lijve tijdens haar verblijf in het Ottomaanse Rijk. Terug in Engeland begon zij de methode te promoten. De Engelsen wilden er echter in het begin niet aan. Dat terwijl een paar honderd kilometer verderop de Schotten praktisch hetzelfde procedé toepasten. Het zou nog veel voeten in de aarde hebben voordat het op deze manier vaccineren tegen de pokken op grote schaal navolging kreeg in Engeland en op het vasteland.
Haffkine: de man van het vaccin tegen cholera en de pest
Een eeuw later waren het vooral cholera en de pest die in vlagen op verschillende plekken in Europa en Azië opdoken. Het toegenomen handelsverkeer tussen de continenten maakte de verspreiding van de ziekten een stuk gemakkelijker. Maar waar de dragers van de ziekten, mens en dier, zich steeds minder hoefden aan te trekken van de grenzen, bleef de bestrijding ervan een nationale aangelegenheid. Ieder land dat door cholera of pest werd getroffen, nam zijn eigen maatregelen. Pas na jarenlang lobbyen door medicus Adrien Proust, vader van schrijver Marcel, ontstond rond 1900 een voorzichtig begin van een wereldwijde aanpak tegen pandemieën.
Adrien Proust is één van de personen die figureren in het boek. Hij reisde veel over de wereld om met eigen ogen de gevolgen te zien van de diverse uitbraken. Voor de ontwikkeling van vaccins tegen de ziekten waren echter andere personen belangrijker. Ik noem met name Waldemar Mordechai Wolff Haffkine die zowel een vaccin tegen cholera als tegen de pest ontwikkelde. Schama verhaalt uitvoerig over zijn vaccinaties in India en over zijn eigen achtergrond.
Haffkine werd in 1860 geboren in Odessa en had een Joodse achtergrond. In de jaren 70 en 80 van de 19e eeuw vonden in Rusland veelvuldig pogroms tegen de Joodse inwoners plaats. Als student sloot Haffkine zich aan bij het Joodse verzet ertegen. Dat zorgde er uiteindelijk voor dat het studeren en werken in Rusland hem onmogelijk werd gemaakt. Haffkine vertrok naar Europa en via Genève kwam hij in Parijs terecht bij het Institut Pasteur onder leiding van Louis Pasteur.
Het Institut Pasteur had in 1888 de deuren geopend en ontwikkelde vaccins. Bijvoorbeeld tegen pokken en rabiës In 1892 slaagde Haffkine erin een vaccin tegen cholera te ontwikkelen. Hij testte het op zichzelf. Geen blijvende schadelijke bijwerkingen. Maar waar zou hij het vaccin op grotere schaal kunnen uittesten? Die mogelijkheid deed zich vanaf 1893 voor in India. De Engelse kolonie had te maken met een grote cholera uitbraak. Vanaf dat jaar zou Haffkine gedurende 20 jaar geregeld tussen India en Engeland op en neer reizen.
Weerstand tegen vaccinaties
Al vanaf het begin bestond onder de Engelse medische diensten weerstand tegen het vaccineren. Dat gold zowel voor het vaccin tegen cholera als een paar jaar later voor het vaccin tegen de pest. Die weerstand had verschillende gronden. Allereerst was er de persoon Haffkine zelf. Een Rus die in zijn moederland een tijdje in de gevangenis had gezeten vanwege het Joodse verzet tegen de pogroms. Een Rus die ook nog eens in Frankrijk had gewerkt. Op het gebied van bacteriologie en infectiebestrijding werkten de Europese landen eind 19e/begin 20e eeuw niet bepaald harmonieus samen.
Terwijl de Fransen en de Duitsers het belang van vaccinatie benadrukten, hanteerden de Engelsen een compleet andere strategie. Zowel bij de pestuitbraak in China begin jaren 90 van de 19e eeuw als later dat decennium de cholera en pestuitbraak in India hamerden de Engelsen vooral op de hygiëne. Constateerden de Engelsen een haard van een van de ziekten, werden zonder pardon de bewoners van het getroffen pand/de getroffen wijk geëvacueerd, de huizen ontsmet of afgebroken. Verder maakten de Engelsen een punt van de jacht op ratten en andere gedierte dat als veroorzaker van de ziekte te boek stond. Het zou jaren duren voordat de Engelsen vaccinatie tegen cholera en pest als uitgangspunt van hun gezondheidsbeleid zouden omarmen. En dan nog steeds met grote reserves.
Behalve met het Engelse wantrouwen tegenover vaccinaties moest Haffkine ook afrekenen met wantrouwen onder de bevolking in India zelf. Zowel de hindoes als de moslims maakten het de vaccineerders niet gemakkelijk. Vrouwen en meisjes mochten bijvoorbeeld onder geen beding door een man worden gevaccineerd of onderzocht. De uiterlijke symptomen van de pest manifesteren zich in de oksels en rond de genitaliën. Verboden gebied voor vreemde mannen.
De neergang van Haffkine
Beetje bij beetje boekte Haffkine succes in het zoveel mogelijk vaccineren van Indiërs tegen de pest. Om zijn inspanningen beter te faciliteren, mocht hij in 1899 zijn intrek nemen in een voormalige koloniale gouverneurswoning in Bombay. Daar richtte hij het Plague Research Laboratory in. Miljoenen vaccins zagen daar het licht, maar in 1902 ging het faliekant fout voor Haffkine. In de herfst van dat jaar verliep een vaccinatie in het plaatsje Makowal (in de Punjab) verkeerd. Door een besmet vaccin stierven na vaccinatie 19 mensen. De Engelsen stopten gelijk het vaccinatieprogramma en er kwam een onderzoek naar de oorzaak van de besmetting.
De onderzoekscommissie stelde dat de besmetting in het laboratorium had plaatsgevonden en Haffkine werd uit zijn ambt als hoofd daarvan gezet. Hij schreeuwde zijn onschuld uit en na vijf jaar wist hij met hulp van een bevriende wetenschapper eindelijk zijn naam gezuiverd te krijgen. Het was al vrij snel duidelijk dat de besmetting in Makowal was gebeurd doordat de dop van een fles met vaccin op de grond was gevallen en daarna niet goed gereinigd. Daardoor had het tetanusvirus zich in het vaccin gemengd. De Engelse medische autoriteiten wilden echter jarenlang hun foute conclusie niet terugdraaien.
Eenmaal zijn naam gezuiverd, mocht Haffkine terugkeren naar India, naar Calcutta dit keer. Maar hij mocht zich niet meer bemoeien met de feitelijke productie van vaccins. In 1914 gaf hij er definitief de brui aan in India. Daarna verbleef hij onder andere in de VS en keerde hij voor heel even terug naar Odessa. Hij stierf op 25 oktober 1930 echter in Zwitserland.
Vaccineren toen en nu
Uit het verhaal over Waldemar Haffkine en de overige pioniers op het gebied van vaccineren, op wie ik vanwege de lengte van dit artikel verder niet inga, blijkt dat zij de basis hebben gelegd voor de huidige manier van vaccineren. Waar het bij het vaccineren tegen de pokken nog nodig was om het ‘vaccin’ rechtstreeks uit de bron te halen en gelijk bij de ontvanger te injecteren, verliep het vaccineren bij cholera en de pest al een stuk professioneler.
De vaccins tegen cholera en pest waren eerst in een laboratoriumomgeving ontwikkeld en getest op dieren. Ze konden ook een tijd worden bewaard. Dit hielp om de vaccins toe te dienen in afgelegen gebieden. Bovendien waren geen mensen meer nodig die als donor dienden. Het uitgangsprincipe voor de vaccins bleef wel overeind. Het gebruik van menselijke of dierlijke cellen die het virus bevatten om het vaccin ertegen te ontwikkelen.
Haffkine introduceerde voorts de controlegroep. Op iedere plek waar hij vaccineerde, was tevens een groep mensen die het vaccin niet toegediend kregen. Hij bestudeerde nauwgezet de verschillen in resultaat bij de gevaccineerden en niet gevaccineerden. Ook dat is heden ten dage standaardpraktijk.
En ja, ten slotte, net als eind 19e/begin 20e eeuw geldt anno 2023 dat er nog steeds behoorlijk veel weerstand bestaat tegen het vaccineren an sich. Niet alleen vanwege geloofsovertuigingen, maar ook door wantrouwen tegenover het vaccin. Dat heeft de recente coronapandemie wel bewezen. Schama gaat in het laatste hoofdstuk uitvoerig in op alle onterechte verwijten aan Dr. Fauci en zijn coronabeleid door bijvoorbeeld Republikeinse congresleden en (extreem)rechtse radiomakers.
Het lijkt mij dat het wantrouwen zal blijven, vooral dankzij de sociale media. Daarom is het goed dat er een boek is als Foreign Bodies van Simon Schama. Het toont aan van waar we zijn gekomen en hoe we ons op toekomstige pandemieën kunnen instellen. Dat nieuwe pandemieën zullen uitbreken, staat ook voor Schama vast.
