De film
Zomer 1988 zag ik The unbearable Lightness of Being van de Amerikaanse regisseur Philip Kaufman voor het eerst. In de bioscoop. Een zit van bijna drie uur, maar het was de moeite meer dan waard. De film maakte een verpletterende indruk op me en dat zou niet verdwijnen na nog vijf keer kijken in de daarop volgende decennia. Thuis op de bank. Op video of dvd. De video was zelfs een nagesynchroniseerde Duitse versie die ik had opgenomen. Zo vaak is de film niet op tv te zien. Het verhaal van de film in het kort, zoals ik het 35 jaar lang in mijn geheugen heb opgeslagen.
Tomas en Tereza ontmoeten elkaar in een klein Tsjechisch stadje. Tomas is een arts uit Praag en moest daar zijn vanwege een operatie. Tereza werkt er in een bar. Ze flirten met elkaar en Tereza krijgt zijn telefoonnummer. Niet veel later reist ze naar Praag, zoekt Tomas op en de twee worden een stel.
Puntje van aandacht is dat Tomas tot dan toe niet echt monogaam leefde. Hij houdt er vele minnaressen op na en blijft dat doen ook nadat hij een relatie heeft met Tereza. Die dat begrijpelijk niet leuk vindt, maar hem toch trouw blijft. Een van die minnaressen is Sabina, een kunstenares. Zij heeft ook nog een andere minnaar, Franz.
Tot zover het romantische gedeelte. Het verhaal speelt zich af in de jaren 60. Vlak voor, tijdens en na de Praagse Lente. Dat was de kortdurende periode dat het Tsjechoslowaakse communistische regime onder leiding van Alexander Dubcek de teugels liet vieren. Wat de Russen niet waardeerden. Het Rode Leger trok in 1968 dan ook het land binnen, zette Dubcek af en Tsjecho-Slowakije werd weer streng communistisch.
Belangrijk voor het verhaal is dat Tomas in die korte periode van relatieve vrijheid een publicatie schreef waarin hij een link legde tussen het communisme en de tragedie over Oedipus van de Griekse schrijver Sophocles. Daar krijgt hij na het neerslaan van de Praagse Lente zoveel last mee dat hij zijn baan moet opgeven. Hij en Tereza verhuizen uiteindelijk naar het platteland en zijn daar gelukkig in hun relatie (geen minnaressen als concurrenten meer voor Tereza). De twee komen op het einde echter om het leven bij een eenzijdig auto-ongeluk.
Er zijn nog meer verhaallijnen in de film. Hij duurt niet voor niets bijna 180 minuten. Maar dit is het in een notendop.
Het boek
Ik kreeg het boek op 31/08/2001 van een toenmalige pgb (persoonsgebonden budget) hulp. Zij had zich altijd relaxt gevoeld tijdens haar werkzaamheden bij mij. Ik sprak dan ook veel met mijn hulpen. Bijvoorbeeld over elkaars interesses. Ik zal het met haar ongetwijfeld menigmaal over de film hebben gehad. Waarop zij mij bij haar afscheid het boek als aandenken gaf. Tot aan de dood van Kundera bleef het ongelezen in de boekenkast staan. Sorry Philomena!
Waarom las ik het niet? Ik wilde het verhaal van de film zoals ik het in gedachten had en hierboven beschreven staat geen geweld aandoen. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik de eerste pagina’s in 2001 wel degelijk heb gelezen. Die maakten voor mijn gevoel een zodanige inbreuk op het filmscript dat ik er snel mee stopte. Nu bijna 22 jaar later heb ik het boek alsnog gelezen. Was mijn besluit toentertijd terecht?
In het boek komen uiteraard dezelfde hoofdpersonen voor. Hun achtergronden worden meer uitgediept. Dat maakt dat bijvoorbeeld Franz vaker voorkomt in het boek dan in de film. Waar ik altijd ervan ben uitgegaan dat de titel van boek/film sloeg op Tomas en zijn maîtresses, blijkt uit het boek dat Sabina het leven ondraaglijk licht vindt. Na de Russische inval verlaat zij Tsjecho-Slowakije en na diverse omzwervingen wordt de VS haar nieuwe thuisbasis (net als in de film). In de film is geen sprake van een zoon van Tomas uit een eerdere relatie. In het boek wel.
Dit zijn niet de enige opvallende, verwarrende verschillen tussen boek en film. Het boek beslaat een tijdspanne van tien jaar. In de film is die tijdspanne niet duidelijk aangegeven. Maar wat vooral opvalt, is dat Kundera in het boek vele pagina’s wijdt aan filosofische en religieuze invallen en zijn visie op het communisme. Die filosofische en religieuze invallen zie je in de film niet terug (uitgezonderd Oedipus). Wat uiteraard te maken zal hebben gehad met het vasthouden van de aandacht bij de kijker.
Vereenzelviging met Tomas
Waar geef ik nu de voorkeur aan? Boek of film? Ik denk niet dat ik bij leven het boek nog minimaal vijf keer ga lezen. De kans bestaat echter wel degelijk dat ik de film nog een paar keer bekijk. De laatste keer was zo’n 15 jaar geleden. Ik moet dan wel de videorecorder of dvd-speler weer aan de praat zien te krijgen.
Zomer 1988 zette ik tevens mijn eerste stappen in mijn seksuele contacten met het vrouwelijk geslacht. Belangstelling voor meisjes had ik in de jaren daarvoor al gehad, maar op 15 juli 1988 stapte ik voor het eerst in mijn leven bij een sekswerkster binnen. Ze zou niet de laatste zijn. Elke keer dat ik sindsdien drie uur lang naar Tomas zat te kijken, ging ik mij steeds meer met zijn erotische levenswandel en erotische levensfilosofie vereenzelvigen. Dat is anno 2023 niet anders. Die vereenzelviging is wat de film voor mij voorheeft op het boek. Tomas, een rol van Daniel-Day Lewis, leeft voor mij meer op beeld dan de Tomas in het boek. Het boek heeft mij wel meer inzicht gegeven in de achtergronden en denkwereld van de hoofdpersonen en in wat Kundera met het verhaal wilde uitdragen. Zo is het boek toch een nuttige aanvulling op de film.
Ik heb die zes keer dat ik de film bekeek nooit op de filmmuziek gelet. Bovendien ben ik geen kenner van het oeuvre van Beethoven. In het boek is zijn compositie Es muss sein van belang. Die drie woorden spelen een belangrijke rol voor Tomas om zijn relatie met Tereza te kunnen verklaren. In de film zit deze ultra korte versie van Es muss sein zeker niet. Later maakte Beethoven er een volwaardige compositie van, zo leert Kundera de lezer.
