In de week dat we een referendum over de ‘Sleepwet’ mogen invullen, is het tijd om 1984 van George Orwell er nog eens bij te pakken. Toen Donald Trumps woordvoerder vorig jaar over ‘alternative facts’ begon, werd het boek spontaan weer een bestseller. Nu zou dat zomaar opnieuw kunnen gebeuren, want de nieuwe ‘Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten’ doet bij vlagen denken aan Orwells dystopie.
De grote verandering die de Sleepwet teweeg zal brengen is dit: voortaan mag de AIVD ongericht onze communicatiedata aftappen van kabels. Dan kunnen veiligheidsdiensten dus gegevens van een hele buurt tegelijk verzamelen, om daarna eens in te gaan zoomen op de eventuele verdachte personen in die buurt. De niet-geëvalueerde informatie van onschuldige burgers mag drie jaar bewaard worden en kan worden uitgeleverd aan buitenlandse inlichtingendiensten.
Data-verzamelwoede
Met deze nieuwe wet worden twee principes uit onze rechtstaat bedreigd. Allereerst de privacy: als je de wet niet lijkt te overtreden, mag jouw persoonlijke levenssfeer niet worden geschonden. Privacy is een grondwettelijk vastgelegd recht. Daarnaast de onschuldpresumptie. Wij zijn als Nederlandse burgers allemaal onschuldig totdat het tegendeel is bewezen. Dat is in strijd met het recht van veiligheidsdiensten om onze data binnen te harken omdat iemand in onze wijk mogelijk een illegale hobby heeft.
Om terug te keren naar het boek 1984: daar zijn het wantrouwen en de data-verzamelwoede van overheidszijde helemaal uit de hand gelopen. In het huis van Winston Smith, de hoofdpersoon, hangt een ‘telescherm’ waarvandaan hij de hele dag kan worden geobserveerd door ambtenaren. Die schermen hangen overal in de rotte maatschappij van George Orwell. Daarom is iedere burger voortdurend op zijn hoede, want als je de hele dag bekeken wordt, ga je je anders gedragen. Die angst hebben tegenstanders van de Sleepwet ook, want wie weet wat het met je internetgedrag doet als je weet dat medewerkers van de AIVD alles zouden kunnen zien vanaf mei 2018?
Waar ben je nog veilig?
In 1984 zijn er twee dwarse motiefjes waarmee hoofdpersoon Winston tegen het regime in gaat. Het eerste is een liedje dat hij zich half herinnert uit zijn jeugd. In dat liedje worden alle (inmiddels gesloten) kerken van Londen achter elkaar opgenoemd. Het tweede verzetsmotiefje is seks (over seks en digitale privacy hadden wij deze maand ook nog een rel). Voor de staatspartij in 1984 is seks voor het plezier uitgesloten, omdat men er maar wild, bevlogen en liefdevol van wordt. Daarom maakt Winston zijn seksafspraakjes op een geheime plaats, waar hij zich niet afgeluisterd voelt: in de klokkentoren van een vervallen kerk.
Tweemaal maakt George Orwell van de kerk dus een melancholische plek uit een oud verleden, toen privacy nog bestond en de staat niet almachtig was. Dat is een knipoog naar de totalitaire communistische staten uit zijn tijd, met name de Sovjet-Unie. De dictatuur in die landen werkte georganiseerde religie tegen, dus de kerk liep leeg – tenzij diensten als de KGB die kerken konden inzetten als spionagebolwerken. 1984 lijkt te zeggen: juist in die landen waar de kerk nog een vage herinnering is, krijgt de staat nare goddelijke trekjes.
Verstoppen
In het Bijbelverhaal over de allereerste mensen, Adam en Eva, wordt er net zoiets gezegd. In het begin lopen ze bloot en gelukkig rond, samen met God in een tuin. Maar dan worden ze volwassen. Ze worden slimmer dan goed voor ze is, ze worden volgens het verhaal zelfs als goden. En het eerste dat Adam en Eva doen zodra ze dat merken, is zich bedekken. Ze voelen zich naakt en maken een schort van vijgenbladeren. Daarna verstoppen ze zich tussen de bomen zodat God hen niet kan zien.
In het licht van de Sleepwet-discussie krijgt dat oude Bijbelverhaal een nieuwe relevantie. Het lijkt ons, net als George Orwell, hiervoor te waarschuwen: hoe meer de mens op een god gaat lijken, hoe urgenter het gesprek over privacy wordt. Zodra bij Adam en Eva de ogen opengingen, begonnen ze zich eerst eens goed te verstoppen.
Bijna goddelijk
De westerse maatschappij is voor een flink deel geseculariseerd. Mensen geloven steeds minder in de goden van vroeger, die alles zagen, ons beoordeelden en vergaven, en ons alwetend het goede pad op probeerden te sturen. De technologie maakt ons echter, zoals een Netflix-serie als Black Mirror ons ook wil voorspiegelen, zélf bijna goddelijk. We hebben de technische mogelijkheden om alles te bekijken, alles af te luisteren en alles van elkaar te weten. Het is haast bovennatuurlijke kennis.
George Orwell zou zeggen: ren weg zolang je kunt, je kunt beter een kerk met een onzichtbare God hebben dan een staatsveiligheidsdienst die alles ziet. Adam en Eva zouden zeggen: hadden we al deze kennis maar niet gehad, maar nu we hem hebben moeten we onszelf eerst eens veilig verbergen.
Alleen een overweldigend ‘nee’
De vraag is nu wat ons land woensdag zegt. Het is maar een raadgevend referendum, en ook nog eentje waarvan de regering de uitkomst misschien links zal laten liggen. Het referendum heeft dus vooral een signaalfunctie. Alleen een overweldigend ‘nee’ kan er mogelijk toe leiden dat de zwakste plekken van de wet nog worden aangepast.
Vragen die je jezelf kunt stellen voordat je naar de stembus gaat, zijn deze. Vertrouw je op de kundigheid en integriteit van alle veiligheidsdienst-beambten? Vertrouw je op die van alle veiligheidsdiensten van landen die Nederland als ‘bondgenoot’ beschouwt? Weet je heel zeker dat we over twintig, vijftig én honderd jaar een regering zullen hebben die deze sleepwet zonder bijbedoelingen gebruikt? Overzie je de implicaties van wetten die mensen het recht geven om alwetend te worden als een God?
Als je op al deze vragen ‘ja’ antwoordt, is de Sleepwet voor jou geen probleem. Heb je je twijfels bij op z’n minst één van deze vragen, overweeg dan om tegen te stemmen. Want je hebt nu misschien het gevoel dat je niets te verbergen hebt, maar we hebben echt wel veel te verliezen.
***
Over de auteur:
Alain Verheij is theoloog en schrijver. Zijn eerste boek ‘God en ik: wat je als weldenkende 21ste-eeuwer kunt leren van de Bijbel’ verschijnt in mei 2018. Elke maandag kun je zijn column beluisteren en lezen in Blendle/Cafeyn Premium. Eerder las je: ‘Waarom we allemaal naar Black Mirror kijken‘, ‘Zes missers die al onze media weleens maken‘ en ‘#MeToo vanuit een religieus oogpunt‘.
