In 2016 was Werner Herzog in het International Documentary Festival Amsterdam(IDFA) voor een gesprek met de inmiddels overleden Canadese filmmaker Peter Wintonick. Hij komt intelligent en bedachtzaam over, heel anders dan je verwacht van heftige films als Fitzcarraldo(1982), een film over brandende olievelden(‘Lessen in Duisternis’,1992), een film met dwergen (‘Auch Zwerge haben klein angefangen’,1970) en zijn laatste film met spectaculaire vulkaan uitbarstingen (‘The Fire Within’, 2022).
Geen harmonie
In de tentoonstelling ‘The Ecstatic Truth’ in Eye zien we Herzog in een fragment op een videoscherm, tijdens het maken van Fitzcarraldo. Hij ziet de jungle ‘als een overweldigende misère en een ongeremd groeiproces van alles wat leeft. Hij ziet geen harmonie in het universum en ziet alleen een groot gemis aan order in het heelal.’ Desondanks heeft hij veel respect voor de natuur en is vol bewondering.
Fitzcarraldo
Ik heb Fitzcarraldo terug gezien en 41 jaar later valt op hoe karikaturaal en bombastisch het spel is van enkele karakters in de film. Een opgeknapte oude stoomboot wordt in de jungle van Peru over een berg getrokken door een grote groep inheemse mensen. Indianen, maar dat mag je ook al niet meer zeggen tegenwoordig. Waarom? De droom van hoofdrol speler Fitz (Klaus Kinski) is om een opera in de jungle te organiseren. Klaus Kinski straalt vooral waanzin uit, maar hij is wel consequent in zijn rol. De verhalen over ruzie op leven en dood tussen Herzog en Kinski zijn legio. Naar verluidt boden de Indianen Herzog aan om Kinski uit de weg te ruimen, omdat zij zagen dat hij een destructieve invloed had op het maken van de film.
Uitzinnig
Als filmmaker vraag ik me wel af, waarom zo’n uitzinnig verhaal vertellen, dat zelfs een mensenleven heeft gekost. Dat is een film niet waard uiteraard. Een documentaire over deze fascinerende inheemse stam maken, lijkt mij veel interessanter dan deze overambitieuze film er kost wat kost door heen te slepen. Maar er zitten ook prachtige scenes in de film. Bijvoorbeeld hoe de spanning opgebouwd wordt als de stoomboot ‘vijandig’ water opvaart en je in de verte dreigend trommel geluid hoort van de Indianen. Er is geen dialoog, alleen spanning op de gezichten van Fitz en zijn makkers. Of de scene waarin de Indianen in tientallen kano’s langzaam het stoomschip tegemoet varen.
Dwergen
Er zijn veel langere fragmenten te zien in Eye van de kernfilms uit Herzog’s oeuvre. Enkele scenes uit de zwart wit film ‘Auch Zwerge haben klein angefangen”. Over een gemeenschap van dwergen, kleine mensen zeg je nu. Herzog werd na afloop beschuldigd van het filmen van een freakshow. Herzog’s reactie: “ Wij en de samenleving die we hebben geconstrueerd voor onszelf , met agressief en geïnstitutionaliseerd geweld zijn monsterlijk, niet de dwergen.”
‘Grizzly Man’ laat zien hoe een naïeve man (Timothy Treadwell), denkt dat hij met wilde grote bruine beren vriendschap kan sluiten. Hij behandelt en knuffelt ze als tamme huisdieren. Zelf maakte hij honderden uren film van zijn bonding met de beren. Totdat het op een dag fout afloopt en hij door een beer wordt gedood.
Skispringer
Op een ander scherm biecht Werner Herzog op, dat hij het liefst in zijn leven een skispringer was geworden en niet een filmmaker. Hij maakt een portret van de Zwitserse skispringer Walter Steiner. Hij was in de jaren zeventig een van de beste skispringers ter wereld. Spectaculair is te zien hoe Steiner door de lucht vliegt. Steiner is een typische Herzog Hero: een man die zijn dromen volgt.
Dat is Werner Herzog zeker, een man die zijn dromen realiseert. In het Frans heet een filmmaker niet voor niets ‘réalisateur’. Hij is de enige filmmaker ter wereld, die op elk continent van de aardkloot een film heeft gemaakt. Opmerkelijk.
Gedroomde landschappen
Voor Werner Herzog bestaat er geen onderscheid tussen fictie en documentaire. Herzog: ‘Er bestaat voor mij geen grens tussen fictie en documentaire. Het is allemaal film. Beiden gaan over feiten, karakters, verhalen en spelen met hen op dezelfde manier’.
Verassend en onverwachts, vind ik het om in een fragment in het begin van de tentoonstelling in Eye, een scène te zien in zwart-wit waar een jonge Herzog een heel aandachtig en empathisch gesprek heeft met een oudere vrouw. Dat is ook een kant van hem en dat maakt hem sympathiek, deze ‘larger than life’ filmmaker. Hij laat in de expositie ‘Ecstatic Truth’ zien wat een veelzijdige, eigenzinnige en volhardende filmmaker hij is.
De volgende uitspraak van Werner Herzog sluit hierbij aan: ‘Misschien ben ik op zoek naar bepaalde Utopische dingen. Ruimte voor menselijke eer en respect. Nog onschuldige landschappen, planeten die nog niet bestaan, gedroomde landschappen. Heel weinig mensen zoeken vandaag naar dit soort beelden’.
