De stoïcijnen waren populair van ongeveer 300 v.Chr. tot 200 n.Chr. in Griekenland en het Romeinse rijk. Later, toen tijdens de Renaissance in de 14e tot 16e eeuw in Europa een hernieuwde interesse kwam voor de klassieke oudheid, werden de stoïcijnen weer bestudeerd. Ook nu is er weer aandacht voor het stoïcisme. De nadruk ligt daarbij vooral op het praktische, toegepaste aspect van de filosofie: Hoe ga je om met het leven? De oorspronkelijke filosofie was breder en allesomvattend met aandacht voor logica en kennisleer, zijnsleer, fysica, theologie en ethiek.
Een aantal belangrijke uitgangspunten van de stoïcijnse filosofie: het universum is goddelijk en manifesteert zich in de natuur en alles wat leeft; in het universum is alles oorzakelijk met elkaar verbonden en onderhevig aan een universele, onontkoombare wet of orde (logos); als kosmische kracht is dit beginsel een eeuwige bron van leven en harmonie die zich manifesteert in de natuur; de mens onderscheidt zich van dieren en planten door de gift van de rede; de natuur is het leidende principe op aarde.
Noodzakelijkheid van het lot
Omdat volgens de stoïcijnse filosofie alles wat gebeurt, noodzakelijkerwijs volgt uit alles wat ervoor was, en alles met elkaar verbonden is, is onze individuele invloed op het leven minimaal. Het is daarom zaak je eigen unieke plek binnen het vlechtwerk van het universum te vinden en je lot te accepteren; het inzicht dat alles in het universum met elkaar verbonden is en jouw eigen plek en rol daarin heel klein, helpt om emoties en tegenslagen te relativeren en gebeurtenissen te ervaren als noodzakelijk in plaats van goed of slecht.
De toekenning van waardeoordelen zoals goed of slecht, zijn subjectief en zorgen ervoor dat we onnodig lijden. Omdat het lot zich noodzakelijkerwijs voltrekt, is het belangrijk om steeds te onderzoeken of de dingen die gebeuren binnen of buiten jouw invloed zijn. Heb je geen invloed op gebeurtenissen, dan heeft het ook geen zin om je onder invloed van irrationele emoties zoals verlangen, pijn, angst of woede, te verzetten tegen de wetten van de natuur en het universum.
De natuur is leidend
Voor de stoïcijn is de natuur leidend. Inzicht in de werking van de natuur, helpt om te weten wat en waar je plek in de wereld is en hoe je een goed leven kunt leiden. Zo schrijft de beroemde stoïcijn Marcus Aurelius in zijn dagboek hoe een rivier bergafwaarts stroomt en daarbij de kortste weg naar beneden kiest; met andere woorden: kies de meest logische en natuurlijke weg in het leven en ga niet tegen de stroom in – doe niet moeilijk waar het makkelijk kan.
Het doel van het leven is om te leven in overeenstemming met de Natuur. – Zeno van Citium
Omdat in de natuur alles met elkaar verbonden is, zouden we ook in ons gedrag moeten streven naar onderlinge samenwerking en harmonie. Mensen – en ook dieren – zijn op elkaar aangewezen en alleen in samenwerking kunnen we tot onze volle ontplooiing. De klassieke stoïcijn noemt zichzelf meer dan 2000 jaar geleden al een wereldburger en spreekt zich uit tegen slavernij, uniek in die tijd. Als je de goddelijke orde en samenhang van de wereld werkelijk kunt ervaren en accepteren, bereik je de ultieme stoïcijnse staat van apatheia: vrijheid van de invloed van passies, emoties en impulsen.
Redelijk en bewust handelen
Voor de mens, die zich onderscheidt van andere levende wezens door de gift van de rede, is er de keuze om rationeel en redelijk te handelen: niet impulsief reageren op de omgeving maar bewust en rationeel handelen. De mens heeft de mogelijkheid de rede verder te ontwikkelen en het individuele leven in overeenstemming te brengen met de wil of rede van het universum (logos). Hoe beter je de universele en natuurlijke samenhang van alles begrijpt, hoe meer je bereid en in staat bent om een juiste levenshouding aan te nemen: niet leven vanuit eigenbelang, maar leven met oog voor de mensen en wereld om je heen.
Er is maar één weg naar geluk en dat is je geen zorgen meer maken over dingen die buiten de macht van je wil liggen. – Epictetus
Deugdelijk leven is heel belangrijk binnen het stoïcijnse gedachtengoed. Het heeft geen zin je druk te maken over dingen waarop je geen invloed hebt, beter is het om je energie te steken in waar je wél controle over hebt: je gedrag. We zijn vrij in de keuze om zo goed mogelijk te handelen in elke gegeven situatie. Een goede stoïcijn neemt afstand en bedenkt: wat is in deze situatie het juiste om te doen voor mezelf en de wereld om mij heen? Deze mate van zelfreflectie is voor de stoïcijn een levenslange oefening.
Goed gedrag valt samen met een aantal belangrijke deugden. In de klassieke oudheid waren dit onder andere wijsheid (phronēsis), rechtvaardigheid (dikaiosynē), gematigdheid (sōphrosynē) en moed (andreia). Een goed mens zijn, betekent dat je in al je beslissingen zoekt naar deze waarden. Maar om te weten welke keuze goed en passend is voor jou, moet je eerst weten wie je bent. Dit gegeven – in het Grieks samengevat in het motto ‘ken uzelf’ (gnōthi seauton), is een belangrijke pijler binnen de stoïcijnse filosofie.
Memento mori
‘Denk eraan dat je dood gaat’ – memento mori – is een ander belangrijk stoïcijns motto. Stilstaan bij de eindigheid van het leven, helpt je om het leven te waarderen. Omdat we niet weten wanneer het einde komt – het kan ieder moment zijn – is het belangrijk om elke dag te benutten en zo goed mogelijk te leven. Memento mori helpt ook om te beseffen dat het leven kort en vergankelijk is. Succes, roem en geld betekenen uiteindelijk niets. We gaan zoals we komen: met lege handen. Het enige van échte waarde, is een goed mens te zijn en de juiste dingen te doen.
De oude stoa (ca. 300 – ca. 150 v.Chr.)
Binnen de stoïcijnse filosofie onderscheiden we de oude en de nieuwe stoa. Tot de oude stoa behoren Griekse filosofen zoals Zeno, Chrysippos en Cleanthes. Zij worden gezien als de oprichters van het stoïcisme. Zeno van Citium (333-262 v.Chr.) werd geboren in Citium, een Griekse kolonie op Cyprus, en kwam als schipbreukeling tijdens een handelsreis terecht in Athene. Hier werd hij gegrepen door een boek over Socrates (470 v.Chr.- 399 v.Chr.), die altijd zocht naar de waarheid. Hij studeerde een aantal jaar bij verschillende filosofen waaronder de cynicus Crates en begon uiteindelijk zijn eigen filosofische school.
Stoa poikilè
Omdat Zeno een vreemdeling was in Athene, mocht hij geen eigen gebouw bezitten. Hij trof zijn leerlingen daarom in de Stoa poikilè, de overdekte ‘beschilderde zuilengang’ op het centrale plein (agora) van de stad. Hier vonden belangrijke officiële aangelegenheden plaats en troffen mensen elkaar om handel te drijven én om van gedachten te wisselen over politiek en filosofie. Zo’n 300 jaar voor Christus, verzamelde Zeno hier zijn eerste leerlingen en stichtte het stoïcisme.
Cleanthes van Assus (ca. 310 -233 v.Cr.) was de opvolger van Zeno, een pragmatische man en goede schrijver. Hij zette het werk van Zeno voort en bracht weinig vernieuwing. Chrysippus van Soli in Cilicië (ca. 280 – 205 v.Chr) geldt als tweede stichter van het stoïcisme. Hij werkte de leer van Zeno verder uit en publiceerde meer dan 700 boekrollen. Er zijn helaas slechts fragmenten van deze teksten bewaard gebleven.
Hoewel het waar is dat door het lot alle dingen worden gedwongen en verbonden door een noodzakelijke en dominante reden, is het karakter van onze geest onderhevig aan het lot op een manier die overeenkomt met onze aard en kwaliteit. – Chrysippus
De nieuwe stoa (ca. 150 v.Chr. – 200 n.Chr.)
Rond de start van onze jaartelling floreert het Romeinse rijk. De Romeinen omarmen de Griekse cultuur en ook haar filosofische gedachtegoed. Belangrijke filosofen van de nieuwe stoa zijn Romeinen zoals Seneca Filius (ca. 4 v.Chr. – 65 n.Chr), Epictetus (ca. 50 -138 n.Chr.) en Marcus Aurelius (121-180 n.Chr.). Van deze denkers is de literaire nalatenschap grotendeels bewaard gebleven. In deze periode gaat de aandacht van stoïcijnen vooral uit naar de ethische en religieuze aspecten van de leer.
De laatste in deze periode die zich expliciet als stoïcijn presenteerde, was Keizer Marcus Aurelius (121 – 180 n.Chr). Een belangrijke reden dat de stoïcijnen op de achtergrond raakten, is de opkomst van het christendom. Het christendom predikt immers dat God een aparte scheppende kracht, die los staat van de mens en de natuur. Het idee van een universele, in alles aanwezige goddelijke (natuurlijke) macht, past niet binnen de christelijke ideologie die steeds meer begon te overheersen.
In de vroegmoderne tijd komt er weer aandacht voor de filosofie uit de oudheid. Denkers als Spinoza (1632 – 1677) werden door de stoïcijnse filosofie geïnspireerd. Net als de stoïcijnen geloofde Spinoza dat de rede lijdend moest zijn en stelde hij dat God en Natuur als oneindige substantie hetzelfde zijn en dat inzicht in de Natuur de kennis van het goddelijke verhoogt. Spinoza werd verbannen uit de Joodse gemeenschap en zijn boeken waren tot in de 19e eeuw verboden in Europa.
Moderne stoïcijnen
De laatste jaren maakt de stoïcijnse filosofie weer een heropleving door. De nadruk ligt daarbij vooral op het praktische aspect van de stoïcijnse filosofie. Het inzicht dat ieder mens zijn/haar eigen unieke plaats heeft in het universum en alles met elkaar verbonden is, is op de achtergrond geraakt. Net als de nadruk op de natuur als leidende kracht en eindeloze bron van wijsheid en wetenschap.
Bekeken vanuit de traditionele filosofie, zou ook Albert Einstein (1879 – 1955) goed passen binnen het stoïcijnse gedachtegoed. Zijn beroemde uitspraken zoals ‘Look deep into nature and then you will understand things better’ en ‘A human being is a part of the whole called by us universe; a part limited in time and space. He experiences himself, his thoughts, and his feelings as something separate from the rest – a kind of optical delusion of consciousness’, sluiten naadloos aan bij de stoïcijnse filosofie.
Het stoïcisme is kortom, een filosofie die al duizenden jaren wordt omarmd door de grote denkers en past bij alle tijden. Kort samengevat helpt het ons herinneren dat we onderdeel zijn van een groter geheel, dat de Natuur leidend is, dat we ons lot moeten accepteren en we in alles moeten streven naar: do the right thing!
Foto: Quote van Marcus Aurelius van dailystoic.com
