Minister voor Natuur & Stikstof, Christianne van der Wal, ontketende zo’n anderhalve maand geleden het begin van een koortsachtige zomer toen zij haar stikstofplannen presenteerde. Voorzien met een stikstofkaart van Nederland die gedetailleerd aangeeft welke stikstofreducties nodig zijn, met een reductie van meer dan 70 procent rondom de zogenaamde Natura 2000-gebieden. Volgens de minister vormt het kaartje slechts een indicatie en moeten de provincies hiermee aan de slag. Tot volgend jaar juli hebben zij hiervoor de tijd.
Waarom ‘de boeren’?
Het stikstofoverschot in Nederland wordt veroorzaakt door stikstofoxiden (40%) en ammoniak (60%), staat in een TNO-rapport uit 2019. De intensieve landbouw is verantwoordelijk voor 61% van de totale uitstoot van stikstof. De ammoniak komt voor het overgrote deel uit mest in de vee-industrie. Runderen en varkens leveren hierbij de grootste bijdrage. Stikstofoxiden komen vooral vrij uit het wegverkeer (vooral van diesels) en van de industrie. Volgens TNO produceert Nederland per hectare de grootste hoeveelheid, gemiddeld vier keer zo veel, stikstof van heel Europa.
Dat er in Nederland al meer dan 50 jaar sprake is van een te hoge stikstofdepositie, volgt onder meer uit onderzoek van april 2021, gepubliceerd door het Wereld Natuur Fonds. Hieraan hebben diverse deskundigen gewerkt, onder meer hoogleraar ecologie, Louise Vet.
De natuur in Nederland staat dus al lang onder druk. Een te hoge stikstofemissie veroorzaakt onder meer vermesting, verzuring en verdroging met als gevolg verlies van biodiversiteit. Ook dragen deze stikstofverbindingen volgens TNO bij aan de vermindering van de luchtkwaliteit en leveren gezondheidsrisico’s op. Wanneer er niet ingegrepen wordt, komt uiteindelijk ook de voedselproductie in gevaar. Ernstiger nog dan ‘geen boer, geen voedsel’, is ‘geen bodem, geen voedsel’. Ach, zolang de supermarktschappen maar vol blijven liggen, kunt u rustig verder slapen.
Onhoudbaar
Nederland behoort tot de regio’s met de hoogste dichtheid van mensen, dieren en economische activiteit in Europa. Een klein, dichtbevolkt land met ruim 17 miljoen inwoners, de vele tientallen miljoenen veedieren (hoeveel miljoen? Dat ziet u hier), en de zware milieubelasting hiervan, is niet langer houdbaar. De minister van Landbouw, Henk Staghouwer, zet daarom in op de transitie naar kringlooplandbouw , een vorm van duurzame landbouw, met minder dieren. Bijna de helft van de Nederlandse grond wordt nu gebruikt voor de vee-industrie.
Hoe de stikstofplannen er concreet uit gaan zien voor de agrariër, kon Staghouwer nog niet zeggen. Wel dat er een grote pot geld (24 miljard) vrijkomt om de ondernemers te ondersteunen waar nodig, want ‘we doen het samen’. Als je als boer een beetje hebt opgelet de laatste decennia komt deze radicale veranderingsdrift niet rauw op het dak.
En toch leef ik ook weer met ‘de boer’ mee, die jarenlang aan het lijntje is gehouden door de overheid: Als u nu een emissie-arme stal plaatst, bent u goed bezig, en o daar is de Rabobank er al als de kippen bij om het te financieren, maar dan wel op de voorwaarde dat het bedrijf uitbreidt. Hup lening erbij, en je denkt als ondernemende boer dat het wel snor zit. Nee dus. En dan die armzalige consument die nog steeds te vaak kiest voor de kiloknallers, plofkip en goedkope melk. De consument die overigens de echte prijs van vlees niet weet omdat het vet gesubsidieerd wordt door de overheid en de Europese Unie.
Sommige bedrijven kunnen niet door
Onder agrarisch Nederland barstten de afgelopen tijd hevige protesten los – er zijn inmiddels weer nieuwe ‘harder dan ooit’ acties aangekondigd door Farmers Defence Force (FDF). Boosheid en frustratie, de emoties lopen hoog op, want wat betekent dit voor ‘de boeren’? Het is duidelijk dat op de huidige manier doorgaan met intensieve landbouw onhoudbaar is en dat een transitie naar duurzame landbouw en inkrimping van de veestapel noodzakelijk is, met als uiterste middel: beëindiging van de onderneming en het door de Nederlandse overheid vrijwillig of gedwongen uitkopen. Een agrarisch bedrijf dichtbij een Natura-2000 gebied krijgt de zwaarste klappen.
Waarom nu?
Aanleiding van de drastische stikstofaanpak is volgens minister Van der Wal een rechterlijke uitspraak van 11 mei dit jaar. Hierin bepaalde de bestuursrechter dat niet uitgesloten is dat de afgegeven natuurvergunningen door de provincie Overijssel zullen voorkomen dat de Natura-2000 gebieden die rondom de bedrijven liggen geen negatieve effecten zullen ondervinden.
De rechter vond dat er twijfel bestaat of de emissiearme stalsystemen bij de desbetreffende bedrijven wel leiden tot de verwachte verlaging van de stikstofuitstoot, en de provincie had daarom de vergunningen niet mogen afgeven. De 29 beroepen van de coöperatie Mobilisation for the Environment en Vereniging Leefmilieu tegen provincie Overijssel werden gegrond verklaard. De provincie moet nu opnieuw besluiten over de aanvragen.
Daarnaast is tevens de uitspraak van de hoogste bestuursrechter, Afdeling rechtspraak Raad van State uit 29 mei 2019 van belang, waarbij het PAS (Programma Aanpak Stikstof) in strijd werd geacht met de Europese Habitatrichtlijn. Het PAS mag niet als basis voor toestemming voor activiteiten worden gebruikt.
Op basis van het PAS werd, vooruitlopend op toekomstige positieve gevolgen van maatregelen voor beschermde natuurgebieden, alvast toestemming gegeven voor activiteiten die mogelijk schadelijk waren voor die gebieden. Een vergunning was niet nodig. Zo’n toestemming ‘vooraf’ mag niet (meer), aldus de rechter. Hierdoor werden de activiteiten van de betreffende agrarische bedrijven, de PAS-melders, ineens illegaal, waardoor deze boeren knel kwamen te zitten. Voor het merendeel van deze boeren is na drie jaar nog steeds geen oplossing geboden. Het vertrouwen in de overheid was daardoor al diep gedaald nog voordat het huidige stikstof-conflict moest beginnen.
Rechterlijke uitspraak als aanleiding
Het is dus niet zo dat de rechter zou hebben bepaald dat de overheid hoognodig aan drastische stikstofreductie moet doen, zoals de media berichtten. Een rechter toetst en controleert, maar maakt geen beleid en doet dus geen politieke uitspraken. Daarvoor hebben we immers de wetgevende macht. Een rechterlijke uitspraak is hoogstens een aanleiding voor de overheid om haar beleid te veranderen. En dat is hier dan ook gebeurd. Door het PAS ging een rechterlijke streep, dus het is aan de overheid om met een andere oplossing te komen. En dat er een reductie van de stikstofdepositie moet komen om niet nog meer schade te berokkenen aan de natuur, en om de natuur gelegenheid te geven te herstellen van 50 jaar lange belasting is volgens wetenschappers klip en klaar. Dat volgt onder meer uit het voornoemde rapport.
Wettelijk kader
De wettelijke verankering van de door het kabinet structurele aanpak van de stikstofproblematiek is gelegen in de Wet van 10 maart 2021 tot wijziging van de Wet natuurbescherming en de Omgevingswet (Wet Stikstofreductie en Natuurverbetering), die gebaseerd is op Europese regelgeving.
Conform de eisen van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn van 1979 resp. 1992 mogen projecten kort gezegd geen negatieve gevolgen hebben voor Natura 2000-gebieden en het streven moet zijn om een goede staat van instandhouding te bereiken van soorten en habitattype. Met de Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen werd het ‘Natura 2000’-netwerk, het grootste ecologische netwerk ter wereld, tot stand gebracht. Natura 2000 bestaat uit speciale beschermingszones die door EU-landen in het kader van deze richtlijn zijn aangewezen.
Op grond van de Wet natuurbescherming moeten alle Natura 2000-gebieden worden beschermd. Voor elk habitattype is door deskundigen een kritische depositiewaarde (KDW) bepaald: deze waarden kunnen beschouwd worden als die depositiewaarden waarboven er een gerede kans bestaat op negatieve ecologische effecten.
Het overheidsdoel van 50% stikstofreductie volgt uit het Programma stikstofreductie en natuurverbetering ingevolge de Wet Stikstofreductie en Natuurverbetering. Deze resultaatsverplichting moet verwezenlijkt zijn in 2035. In het coalitieakkoord is dat echter vervroegd naar 2030, conform het advies van Commissie Remkes.
Alle ogen zijn nu gericht op agrarisch Nederland als de grootste veroorzaker van de schadelijke effecten van teveel stikstofdepositie, maar de industrie en luchtvaart zijn ook vervuilers die aan stikstofreductie moeten doen. Later dit jaar is hierover meer bekend. Het kabinet had veel maatschappelijke onrust kunnen voorkomen door de plannen gelijktijdig te presenteren.
Mede-verantwoordelijkheid van banken en kunstmestproducenten
Dat felle protesten van boeren zijn losgebarsten is niet zo vreemd. Desondanks hadden ze al kunnen voorzien dat de ecologische grenzen steeds verder in zicht kwamen. De tijd van drastische maatregelen is nu aangebroken. Laat dan mede-vervuilers, de Rabobank voorop, verantwoordelijkheid nemen en meebetalen aan het oplossen van de stikstofcrisis vanwege de schaalvergroting die de bank jarenlang heeft aangemoedigd. Hiermee hebben partijleiders Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren (PvdD) en Jesse Klaver van Groenlinks een terechte aanvulling gemaakt.
Maar niet alleen Rabobank, ook grote Agro-bedrijven (bijvoorbeeld Agrifirm), leveranciers van onder meer kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen die jarenlang geprofiteerd hebben van de landbouwsector, moeten meebetalen aan de oplossingen. Later hierover meer.
Ingepakt door extreem-rechts
We hebben de afgelopen weken gezien dat een deel van ‘de boeren’ in de armen zijn gedreven van rechts-populistische en extreem-rechtse politici, waarvan iedereen weet dat ze geen moer om de natuur en de bescherming ervan geven. Dat de natuur in Nederland al jaren schade ondervindt van intensieve veehouderij en intensieve landbouw blijkt er voor hen totaal niet toe te doen.
Sterker nog, de Nederlandse overheid ‘pest de boeren weg’, het is ‘ordinaire landjepik’ om huizen te kunnen bouwen – volgens PVV-leider Geert Wilders en BBB-hoedster van de boze boeren, Caroline van der Plas, om immigranten te huisvesten. FvD-kamerlid Gideon van Meijeren spreekt van smerige politiek en leugens over een verzonnen probleem en vindt het gebruik van geweld toegestaan als blijkt dat boeren straks ‘met knuppels van hun land worden gejaagd’. Nu zal niet elke boer zich hierdoor aangesproken voelen, maar vooral op social media ontstond al gauw het beeld van door extreem-rechts ingepakte boeren.
Ook nationaal conservatieve stemmen als rechtsfilosoof Eva Vlaardingenbroek mengt zich in het polemische debat. Ze vertelde laatst, met boerensjaaltje om haar nek, voor een Amerikaans miljoenen publiek in Fox News dat jij en ik wel eens het volgende slachtoffer kunnen worden van de leugens van de Nederlandse overheid; het pilot-land van de door het World Economic Forum georchestreerde ‘you’ll own nothing and be happy’ Great Reset Agenda, waardoor Nederland zal verworden tot een communistische staat. Er bestaat niet zoiets als een stikstof- of klimaatcrisis. Volgens de jonge jurist zijn dat allemaal verzinsels om land af te pakken.
De boerenprotesten kregen ook de aandacht van Trump, die sprak van Nederlandse klimaattirannie. En de Franse vriendin van Wilders, Marine le Pen, schreef op een briefje “Ik steun de Nederlandse boeren” en Twitterde dat naar haar 2.8 miljoen volgers. Allemaal steunbetuigingen van opportunistische roofdieren die ervan houden het vuur lekker op te stoken. Vooral de social media zijn hier uiterst gevoelig voor, mensen gaan volledig los, en niet alleen aan de rechter flank.
‘Straffen van boeren is ondemocratisch en onrechtvaardig’
Steun uit onverwachte hoek kwam van Vandana Shiva, de Indiase natuurkundige, ecologe en eco-activiste, tevens fel tegenstander van Monsanto en de Nestlés, PepsiCo’s en Cargills van de wereld. Shiva staat ook wel bekend als anti-globalist. In de podcast van de Britse recalcitrante komiek en commentator Russell Brand vroeg hij Shiva om haar mening over de Nederlandse boerenopstand.
De activistische ecologe die vanuit haar vak als geen ander weet welke schade de intensieve landbouw toebrengt aan natuur en klimaat, keert zich tegen het straffen en onteigenen van de Nederlandse boeren. Zij noemt het ondemocratisch en onrechtvaardig. Zij acht de kans groot dat de vrijgekomen grond in handen komt van grote bedrijven, en dat zal zeker niet ten gunste van de natuur en het klimaat zijn.
Verder vindt Shiva het opmerkelijk dat de Nederlandse overheid dergelijke ernstige maatregelen neemt, maar de boeren niet helpt over te gaan naar ecologische landbouw. Wie de kamerbrieven van de betreffende ministers heeft gelezen, weet dat de Nederlandse regering al langer toe wil naar een duurzame vorm van landbouw.
‘Pak kunstmestproducenten aan, niet de Nederlandse boeren’
Vandana Shiva schrijft in een artikel over het stikstofprobleem in de agrarische sector dat kunstmestproducenten de grote veroorzakers zijn en niet de klem gezette agrariërs. Hierbij noemde ze ook de Nederlandse boeren. Volgens het principe ‘de vervuiler betaalt’, moeten de kunstmestproducenten volgens haar opdraaien voor de vervuiling die is veroorzaakt aan de natuur en het klimaat. Ik ben het gedeeltelijk met haar eens: de verslaafde draagt zelf ook een verantwoordelijkheid; het is onzinnig de schuld van de verslaving bij de dealer te leggen.
De Nederlandse bodem – en ‘de boer’ – is verslaafd aan kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen. Dat bleek onder meer uit de must-see serie De uitgeputte bodem van Zembla. Vandaag de dag is er groeiend bewijs dat kunstmest de vruchtbaarheid van de grond doet verminderen en dat het bijdraagt aan verwoestijning, waterschaarste en klimaatverandering. De Amerikaanse bioloog Rachel Carson waarschuwde in haar boek Silent Spring (1963!) al voor de gevaren van chemische bestrijdingsmiddelen.
Onafhankelijk worden van kunstmest is overigens belangrijker dan ooit, mede door de momenteel hoge energieprijzen. De productie van kunstmest vergt daarnaast veel fossiele brandstoffen – volgens Shiva is 1 kg kunstmest het equivalent van 2 liter diesel. Nog een reden waarom kunstmest zo schadelijk is.
‘Meer boeren, niet minder’
Er moeten juist meer boeren komen, en niet minder, zo vindt de Partij voor de Dieren, en dat zegt ook Vandana Shiva. Boeren moeten volgens Shiva strategieën worden geboden om te veranderen naar ecologische landbouw dat de bodem herstelt zonder schadelijke chemische middelen. Ik steun haar idee volledig. Daarnaast vind ik dat overheids- en Europese landbouwsubsidies vervolgens alleen nog maar uitgereikt moeten worden aan duurzame (ecologische) boerenbedrijven. De consument zou ook vaker duurzame keuzes moeten maken; in de supermarkt of door van een coöperatieve duurzame boerderij als Heren Boeren of een Caring Farmer te kopen. Overigens zou je je ook kunnen afvragen of prioriteiten niet anders gesteld kunnen worden als geld in het geding komt: gezond voedsel boven een volle benzinetank bijvoorbeeld.
Reductie van vee-dieren is een vereiste
Het terugbrengen van het aantal dieren (oneerbiedig ‘de veestapel’ genoemd) in de agrarische industrie is onvermijdelijk. Bedrijven met tienduizenden kippen en vleeskuikens die vaak niet meer dan vijf km van elkaar vandaan liggen. Dat moeten we om een aantal redenen niet meer willen, en niet alleen door de excessieve ammoniak-uitstoot. Alleen al in de laatste week zijn er meer dan 200.000 kippen gedood bij drie pluimveebedrijven omdat er vogelgriep was uitgebroken. De hoogpathene vogelgriep veroorzaakt al maandenlang een stille ramp. Dat de kippenschuren dan na een tijdje leeg gestaan te hebben, wederom met duizenden kippen worden gevuld, biedt geen enkele oplossing. Het probleem duurt stomweg voort. Van dierenwelzijn is totaal geen sprake. Bovendien nemen risico’s op zoönosen en nieuwe pandemieën toe. Niets om trots op te zijn. Weg dus met je ‘Trots op de Boer’!
Voor de komende jaren is een reductie gepland van 30 procent. Als grootste veroorzaker van het stikstofoverschot – en vervuiler van het klimaat – is een verdere vermindering het meest effectief.
Geen gedwongen uitkoop
Hoewel ik een grote tegenstander ben van de bio-industrie, en die liever vandaag dan morgen zie verdwijnen omwille van het verborgen dierenleed dat zich in deze sector afspeelt en de gigantische belasting op natuur en klimaat, moet de Nederlandse overheid ver weg blijven van gedwongen uitkopen en onteigeningsprocedures. Boeren moeten eerst een kans krijgen volledig over te stappen naar duurzame, ecologische landbouw, inkrimpen, en lokaal produceren met drastisch minder dieren. Een klein percentage heeft dat al gedaan. Zij wisten al wel dat de intensieve landbouw een onhoudbare industrie is, en, niet onbelangrijk, daarnaast konden deze ondernemers financieel de overbrugging aan. Deze boerenbedrijven moeten hoe dan ook blijven. We willen juist meer groene boeren in Nederland, zoals het Groenboerenplan voorstelt. Waarom is het zo stil vanuit partijen als FDF en LTO over dit initiatief van 2.500 boeren die het wél graag beter willen doen?
Geen behoorlijke verantwoording
De Nederlandse overheid heeft destijds zelf een onrechtmatige oplossing geboden en met het PAS-systeem aangemodderd om echte, dringende stappen te zetten . Hierdoor zijn nog steeds vergunningen afgegeven die niet hadden mogen worden verleend, of werden activiteiten onrechtmatig toegestaan. Mede hierdoor is er nu geen tijd meer te verliezen om de biodiversiteit en de natuur van verdere schade en verlies te behoeden.
De extra schade is te wijten aan de Nederlandse overheid die niet het lef had te kiezen voor natuurbescherming en klimaat, maar er bewust voor koos dat op de langere baan te schuiven. En nu zij wel, veel te laat, daadkrachtige besluiten lijkt te willen nemen, en sommige boeren daarvoor onevenredig zullen moeten bloeden, is het nog maar de vraag of deze plannen stand mogen houden. Helemaal nu de overheid onvoldoende bekend heeft gemaakt hoe de toekomstperspectieven voor de Nederlandse boeren eruit zien en nog niets bekend is over de stikstofreductie van de overige sectoren.
Bovendien is tijdens het reces, dus na de presentatie van de stikstofkaart en brieven van de betreffende ministers, bekend geworden dat er een gerichter plan was van het ministerie van Financiën om de grootste vervuilers in de buurt van Natura 2000-gebieden – pluimveehouders en varkensboeren – direct uit te kopen. Dat zou veel efficiënter en goedkoper zijn, veel minder boeren raken en nog steeds het overheidsdoel halen. Dat schrijft Thijs Broer in Vrij Nederland. Ook onafhankelijk kamerlid Pieter Omtzigt maakt hierover terechte opmerkingen in een brief aan de Tweede Kamer.
Volgens de berekeningen zouden er dan 5.300 boeren moeten stoppen met hun bedrijf, in plaats van de 11.200 in de door het ministerie van Landbouw uitgedachte plannen. Het aantal van 11.200 boerenbedrijven dat zal moeten stoppen, is pas tijdens het reces bekend geworden. Waarom voor de huidige, brede aanpak is gekozen, hebben de ministers niet kenbaar gemaakt. Hierdoor heeft de overheid verdere onrust aangewakkerd.
Onzorgvuldig
Het lijkt er sterk op dat de betreffende ministers niet zorgvuldig tewerk zijn gegaan door nog even snel voor het reces deze ingrijpende besluiten over de schutting te gooien en de boeren met vele vragen en onzekerheid achter te laten. Minister Staghouwer zag een verontwaardigde Tweede Kamer voor zich en kreeg een herkansing. Vóór Prinsjesdag moet de bewindsman een helder, concreet beeld van de toekomstperspectieven presenteren. De betreffende ministers zijn tekort geschoten om verder politiek debat aan te gaan met de Tweede Kamer. Voor zulke ingrijpende overheidsplannen had behoorlijke verantwoording moeten worden afgelegd en dat is vooralsnog te weinig gebeurd. Dat past niet in een goed opererende democratie.
Wat gaat er eigenlijk met de vrijgekomen grond gebeuren? In het coalitieakkoord staat dat er 100.000 huizen per jaar moeten worden gebouwd. Wordt de grond dan niet voor een ander milieu-vervuilend middel gebruikt? Mocht grond inderdaad in handen komen van bedrijven, zoals Vandana Shiva suggereert, wie zegt dan dat we niet over een tijdje weer met een milieuprobleem te maken krijgen? Daarmee zou de Nederlandse natuur en het algemeen belang helemaal niets zijn opgeschoten.
Food Innovation Hubs
Voedsel is een eerste levensbehoefte. “Food is a weapon. When you sell real weapons, you control armies. When you control food, you control society, but when you control seeds you control life on earth,” zegt Vandana Shiva in de nieuwste documentaire over haar leven en werk ‘The Seeds of Vandana Shiva’ .
Minister-president Mark Rutte, die amper zichtbaar is in het stikstofconflict, kondigde vorig jaar aan dat het World Economic Forum wereldwijd zogenaamde Food Innovation Hubs gaat realiseren. Nederland investeert in het Global Coordinating Secretariat van de Food Innovation Hubs dat zal opereren vanuit de Universiteit van Wageningen. Innovatie en technische oplossingen staan hierbij voorop om tot een voldoende en gezonde voedselproductie voor ieder mens te komen en om honger de wereld uit te helpen.
Maar voldoende en gezond voedsel heeft anders dan innovatie en technische oplossingen wereldwijd een gezonde bodem nodig, zonder kunstmest geproduceerd, en met drastisch minder dieren (die relatief veel voedsel en grondstoffen vergen). Daarnaast moet oneerlijke concurrentie stoppen. Met de introductie van de wereldwijde Foodhubs moeten we ons afvragen of deze instanties en bedrijven niet te veel macht krijgen in de productie van ons (toekomstig) voedsel.
Machtsmisbruik
Iedereen in de Agrofood-keten heeft een verantwoordelijkheid in de transitie naar een duurzame landbouw. Ook jij en ik. Als we niet langer meer vragen om producten die niet duurzaam zijn geproduceerd, komt er al een verandering. Geen of minder dierlijke producten consumeren heeft impact; onze voedselkeuze is een krachtig politiek middel. Hoezeer ik ook zou willen dat we meer plantaardig eten – omdat vaststaat dat mens, dier en planeet hierbij gebaat zijn – het is en blijft een keuze, die we zelf moeten maken.
Ja, er is een klimaatramp die dreigt op ons af te komen, en op plaatsen al zichtbaar is, waaraan de intensieve landbouw een grote bijdrage levert en waarvan het bedroevend is dat er mensen zijn die hier onverschillig tegenover staan, of het als een verzinsel afdoen, zoals sommige boeren ook doen. Desalniettemin moet het uiterste middel – het uitkopen van boeren – een vrijwillige keuze zijn.
Gedwongen uitkoop zal moeilijk stand houden, laat staan draagvlak creëren met de onduidelijkheid die er momenteel nog is rondom toekomstperspectief, effectiviteit en alternatieven die nog onvoldoende verkend zijn. Alternatieven zoals: gerichte, gedwongen uitkoop van de grootste vervuilers, zoals buurland België doet, zodat er veel minder boeren zullen bloeden; het stimuleren van alleen nog maar groene boeren zoals het Groenboerenplan; niet minder, maar juist meer en kleinere duurzame boerenbedrijven; duurzame (ecologische) landbouw met volledige onafhankelijkheid van schadelijke kunstmest; en de radicale vermindering van de vleesproductie in Nederland met voor de komende jaren meer dan de geplande 30 procent reductie van het aantal vee-dieren (dit laatste in lijn met het voorstel van PvdD en D66).
Het is aan de ministers om na de zomer verder helderheid te verschaffen. Ook moet snel duidelijk worden wanneer en hoeveel de andere vervuilende sectoren aan stikstofreductie moeten gaan doen. Mocht het hieraan ontbreken dan doet de Nederlandse overheid niet wat haar burgers van haar mogen verwachten, en maakt de overheid misbruik van haar macht. Dat past niet in een democratische rechtsstaat. Voor een dergelijke conclusie is het echter nog te vroeg.
Nuance in de chaos
De overschrijding van sommige boeren naar voor burgers gevaarlijke acties en de lakse houding van politie om hiertegen op te treden, is een flinke deuk in het vertrouwen in de rechtsstaat. Brandstichting en storting van mest op snelwegen, waardoor ongelukken veroorzaakt hadden kunnen worden, zijn strafbare feiten en heeft niets met het recht op demonstreren te maken. Voor chaos moet ruimte zijn, maar dat moet nu wel binnen de afspraken van de wet gebeuren. Dat de boeren hevig in opstand komen, hebben we deels te danken aan falend overheidsbeleid. Desondanks staat toch echt voorop dat drastische, ingrijpende veranderingen van de landbouwsector vroeg of laat onvermijdelijk zijn. Boeren plus overheid staan voor een grote opgave in het maatschappelijk belang. De zomerhitte is nog lang niet voorbij. Ik spreek de hoop uit dat er dringend nuance komt in het stikstofdebat en meer mensen zich gaan verdiepen in waar ons voedsel vandaan komt.
Foto: Eric Muhr/Unsplash
