Afgelopen zaterdag herdacht Oekraïne de Holodomor. Een bewuste hongersnood die door Stalin 90 jaar geleden werd gecreëerd en die aan miljoenen Oekraïners het leven heeft gekost. Hoogleraar Timothy Snyder, gespecialiseerd in de Holocaust in Oost-Europa, stelt dat die hongersnood in Oekraïne in de jaren 30 bewust is gecreëerd door het Stalinistische Sovjetregime.
Er ontbreekt iets in ons collectieve geheugen
In het begin van de huidige Russische oorlog in Oekraïne was er in feite grote verbazing, beter gezegd bewondering in het Westen over de Oekraïense standvastigheid waarmee Oekraïners met hand en tand hun land verdedigden tegen de Russische agressor. Zelfs na anderhalf jaar oorlog is bijna negentig procent van de Oekraïners tegen territoriale concessies, inclusief de Krim dus. In het Westen wordt het Oekraïense handelen soms niet begrepen. Waarschijnlijk is dat te verklaren doordat de Holodomor niet tot ons collectieve geheugen behoort. Tijdens deze hongersnood in de jaren dertig (het was meer dan alleen een hongersnood) vonden 2,5 tot 7,5 miljoen Oekraïners de dood. In Oekraïne heerst een vergelijkbaar gevoel van ‘dit nooit meer’, zoals dat ook bij Joden in Israël wordt gevoeld. Niet verwonderlijk dat de Holodomor inmiddels door veel landen als genocide is erkend. In Nederland stemde begin juli 2023 iedereen in de Tweede Kamer, behalve het FvD, voor het erkennen van deze massamoord als genocide. In Oost-Europa staat het communisme zelfs gelijk aan het fascisme, vanwege dat de communisten zich ook schuldig hebben gemaakt aan genocidale misdaden. Daarom hebben verschillende Oost-Europese landen naast de nazivlag ook de communistische vlag verboden.
Holodomor
De Holodomor was een hongersnood die een paar miljoen Oekraïners het leven heeft gekost. Sommigen stellen dat deze hongernood echter een gevolg was van een samenloop van omstandigheden. Begin jaren 30 waren er door de collectivisatie van de landbouw in Oekraïne enorme tekorten aan graan ontstaan. Daarbovenop kwam ook nog eens een misoogst. Tegenstanders van de term genocide voor de Holodomor gebruiken het argument van ‘samenloop van omstandigheden’ om te beweren dat er geen opzet in het spel zat. Raphael Lemkin echter, de jurist die de term genocide introduceerde, noemde het al in 1953 genocide. Lemkin bestudeerde de massamoord op de Armeniërs in Turkije tijdens en na de Eerste Wereldoorlog en kwam op deze manier tot de term genocide. Pas na de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust werd zijn term internationaal erkend en ook toegepast. In 1953 stelde Lemkin dat de Holodomor dus wèl een genocide was: er was sprake van zeer doelbewuste acties achter de Holodomor, en dat het niet slechts een “hongersnood” was. Het was niet moord op individuelen, maar een poging om de hele Oekraïense bevolking en cultuur te vernietigen, stelde Lemkin.
De Holodomor was de derde fase van de genocide
De jurist baseerde zijn stelling op vier kenmerken die de genocidale intentie van de Holodomor bewijzen. Allereerst werden intellectuelen het doelwit, omdat intellectuelen vaak nationalistische ideeën verspreiden. Vervolgens werden Oekraïense kerken en monumenten geplunderd en verwoest, en zo werd de ziel en identiteit van Oekraïne aangevallen. Pas daarna voltrok zich het Sovjetplan om het bezit van de boeren af te nemen. In tegenstelling tot de andere delen van de Sovjetunie waren Oekraïense boeren in toenemende mate onafhankelijk. De collectivisatie van de landbouw was er juist op gericht dat de boeren in grote landbouwfabrieken efficiënter konden samenwerken. De onafhankelijke boerenstand in Oekraïne ondermijnde dit idee en daarom wilde Stalin hen van hun bezit en onafhankelijkheid beroven. Oekraïense boeren moesten vrijwel hun volledige oogst afstaan aan de Sovjetautoriteiten. Dit ging gepaard met extreem geweld en honger voor veel boeren in Oekraïne als gevolg. Zo werd er heel bewust een hongersnood gecreëerd door Stalin. Tot slot werden miljoenen Oekraïners verplaatst over de Sovjetunie en vervangen door bijvoorbeeld Russen om zodoende Oekraïne te ‘de-Oekrainiseren.’ Dit “vier-stappenplan” heeft Lemkin uiteengezet in een toespraak in 1953 en maakt de Holodomor een genocide.
Hongersnood of hongermoord is onvolledig
De Holodomor wordt in het beste geval aangeduid als een hongersnood of hongermoord en soms ook als genocide erkend. Maar de ‘hongersnood’ of ‘hongermoord’ is onvolledig om deze misdaad te beschrijven. De vier stappen die Lemkin beschreef, laten duidelijk zien dat de Holodomor slechts één onderdeel was van de culturele moord op Oekraïne. Bovendien waren de voedseltekorten al in 1931 bekend, ondanks dat exporteerde de Sovjetunie graan naar onder andere Japan en Nederland. Een misoogst of een ongelukkige samenloop van omstandigheden kan de dood van miljoenen Oekraïners niet verklaren. Nee, de Holodomor was één van de vier stappen van het grotere genocideplan. Een genocide die, net als nu, gericht was om de Oekraïense cultuur te onderdrukken en vernietigen.
Ze stelen alles
Bovendien valt het hele argument van ‘een ongelukkige samenloop van omstandigheden’ in het water als je naar de persoonlijke verhalen kijkt. Zo beschrijft schrijfster, historica en journaliste Anne Applebaum in haar boek Red Famine het leed van een boer in Sobolivka (destijds West-Oekraïne). Een Oekraïense boer schrijft het volgende aan zijn familie in Polen. “Ze sturen zogenaamde brigadiers, ze komen in je huis en doorzoeken alles. Vervolgens nemen ze elk metaalhoudende materiaal mee en ook alle dieren die we zelf nog hebben om rond te komen werden geconfisqueerd. We zijn machteloos. Mijn lieve broer, stuur ons iets te eten; we hebben niks meer en ze stelen alles.” De boeren werden aan hun lot overgelaten. Geen enkele compensatie werd gegeven wanneer de boeren van hun eigendommen werden beroofd door Sovjetbrigadiers. Hierdoor kwamen hele boerengemeenschappen zonder voedsel kwamen te zitten. Dit staat met andere woorden geheel los van de misoogsten.
Volgorde der dingen
De brief van de Oekraïense boer uit Sobolivka laat zien hoe huis-voor-huis Oekraïense boeren van al hun bezit werden beroofd, waardoor er een hongersnood ontstond. Maar dit deden de Sovjettroepen pas nadat ze eerst de intellectuelen en daarna de kerken al als machtsfactor hadden uitgeschakeld. Na de hongersnood werden Russen naar Oekraïne gestuurd om daar te gaan wonen, en zodoende werd (een deel van) Oekraïne gerussificeerd. Het uithongeren van miljoenen Oekraïners was daarom beleid en zeker geen ongeluk of misoogst, maar een doelbewust onderdeel van genocidale acties van Stalin.
Vandaar
Precies vanwege de Holodomor blijft Oekraïne nu tegen Rusland doorvechten. Zonder de Holodomor kun je ook de Oekraïense nationalisten die collaboreerden met Nazi-Duitsland niet plaatsen, vanwege de Holodomor zochten ze naar allerlei bondgenoten tegen Stalin. Ideologische motieven speelden dus minder een rol. Het gevoel overheerst dat Rusland hier niet zal stoppen. De diepgewortelde angst is dat alle Oekraïners die zich als Oekraïner identificeren en de Oekraïense cultuur blijven uitdragen (in bezet-Oekraine), worden blootgesteld aan extreem geweld en aan deportaties. Het Internationaal Strafhof heeft vanwege de deportaties van onder andere Oekraïense kinderen naar Rusland een arrestatiebevel uitgevaardigd aan het adres van Poetin. Oekraïners realiseren zich maar al te goed dat het deporteren van Oekraïners het begin is van een nieuwe poging van Rusland om Oekraïne tot (culturele) genocide te brengen. Daarom is het belangrijk dat West-Europeanen zich realiseren wat deze genocide inhield. Oekraïners in het huidige bezet-Oekraïne lijken namelijk wederom een proces van Russificatie en genocide te ondergaan.
Hidde Bouwmeester
Historicus, gespecialiseerd in de geschiedenis van Rusland en Oost-Europa
