In maart van dit jaar, een paar dagen voordat haar boek Rouwwerk werd gepresenteerd, stierf de moeder van psychotherapeute Julia Samuel. Ze was verdrietig, maar ook boos. ‘”Méén je dit nou, mam?” dacht ik, “moet je dit nu pal voor mijn boekpresentatie doen?” Alles draaide altijd om haar. Nu zorgde ze er zéker voor dat het op een belangrijk moment weer om haar ging. Ze was weliswaar negentig, maar ik was zowel verdrietig als kwaad.’
‘Het is belangrijk om te onderkennen dat we tegelijkertijd heel conflicterende gevoelens kunnen hebben. We willen graag dat alles netjes en overzichtelijk is, dat we louter een liefhebbende persoon zijn. Maar dingen zijn niet zo ordentelijk. De relatie met mijn moeder was allesbehalve perfect. Ze dreef me soms tot waanzin, en ik haar. Toch hielden we van elkaar. Liefhebben draait om het werkelijk zien van de ander, met al zijn of haar eigenaardigheden. Mijn moeder was bijvoorbeeld de grootste ontkenner van de dood die er bestond. Zelfs vlak voordat ze stierf doordat haar lichaam vol zat met kanker, zei ze nog doodleuk dat ze een griepje had.’
Hoe ging u daarmee om als rouwtherapeut?
‘Je kunt iemand niet in de houdgreep nemen en hem of haar dwingen de realiteit onder ogen te zien. Iemand heeft nu eenmaal verdedigings- en overlevingsstrategieën die je moet respecteren. Mijn moeder heeft haar hele leven de dood weggestopt. Toen ze vijfentwintig was, waren haar moeder, vader, zus en broer al overleden. En mijn vader had op die leeftijd zijn vader en broer al verloren. Er stonden zes belangrijke doden tussen hen in, en ze spraken er nooit over. Zoiets verandert niet ineens een paar weken voor iemands dood. Dus wat ik deed, was mijn moeder vragen stellen: “Toen de dokter je de diagnose gaf, begreep je toen wat hij zei? Is er iets waar je over piekert of bang voor bent?” “Nee,” antwoordde ze dan steevast, “het gaat prima.”’
In Rouwwerk komt duidelijk naar voren dat de meeste mensen de dood ontkennen of verre van zich houden.
‘Klopt – als we er maar niet over praten, dan bestaat het niet. Daardoor zijn mensen ongelooflijk onwetend als het om rouw gaat. Niemand weet wat het inhoudt, wat het betekent, hoe het voelt. De natuurlijke neiging van de mens is om pijn en dood uit de weg te gaan. Veel mensen in de rouw gaan heel hard werken, veel drinken of andere verdoving opzoeken. En dat schaadt families voor generaties lang, omdat de manier waarop we met dood en rouw omgaan invloed heeft op het hele familiesysteem. Het is belangrijk om over dood en rouw na te denken vóórdat het zover is, zodat je erop voorbereid bent en er beter mee kunt omgaan.’
Waarom kunnen we dat nu niet meer?
‘Tot de twintigste eeuw was dood veel meer een onderdeel van het leven dan nu. Mensen stierven allemaal thuis, levens duurden veel korter, vrouwen stierven in het kraambed, één op de zes kinderen ging dood, er waren nauwelijks medicijnen. Na de Eerste en Tweede Wereldoorlog was er geen tijd om te rouwen, want er moesten steden en bedrijven worden herbouwd, er moesten kinderen geboren worden. Er was geen psychologische ruimte voor, en bovendien geldt dat hoe groter het trauma is, hoe langer het duurt voordat mensen erover kunnen praten. Men had al genoeg pijn gehad, iedereen wilde verder met leven.’
‘Vervolgens nam de medische wetenschap een enorme vlucht. Ziektes konden worden behandeld, en de dood raakte uit het zicht. Het zien van een lijk kwam minder voor, mensen maakten geen rouw meer mee van nabij, niemand sprak er nog over. We worden steeds ouder, waardoor we het gevoel hebben dat we ‘recht’ hebben op het leven. In de samenleving van vandaag willen we controle hebben en ‘fiksen’ we de dingen wel even. Ook rouw moet dus zo snel mogelijk achter de rug zijn.’
Hoe moet het wel, goed rouwen?
‘Hoe graag we dat ook zouden willen, voor rouwen is geen eenvoudig to-do-lijstje of vijfstappenplan te geven dat het wel even allemaal oplost. In mijn boek noem ik acht pijlers die helpen, zoals uiting geven aan je band met de overledene en het aanhouden van een dagritme. Het belangrijkste is dat je pijn van het verlies helemaal doorvoelt. Van nature zijn we geneigd om pijn uit de weg te gaan en te zoeken naar manieren om je beter te voelen. Nare gevoelens moeten weg. Maar het paradoxale is dat verdriet alleen maar verzacht of weggaat als je die eerst helemaal toelaat.’
‘Als iemand sterft, houdt de relatie en liefde niet op maar die krijgt een andere vorm. Door iemand regelmatig te herinneren en uiting te geven aan die liefde, krijgt het ruimte. Rouw gaat in het lichaam zitten en kan aanvoelen als hevige pijn of angst. Dat veroorzaakt onbewust een vlucht- of-vecht-reactie. Bewegen helpt om die stress uit het lichaam te krijgen. Een combinatie van sporten, iets rustgevends zoals meditatie en daarna een traktatie voor jezelf doet iets positiefs voor je systeem voor de rest van de dag.’
‘Meer inzicht krijgen in de relatie die je hebt met jezelf, helpt ook. Weten wat je van streek of angstig maakt, wat het stemmetje in je hoofd tegen je zegt, wat je kalmeert. Dan kun je meer compassie voor jezelf opbrengen en je gevoelens beter het hoofd bieden. En natuurlijk is steun van dierbaren heel belangrijk. Rouw maakt een mens heel eenzaam. Als er mensen zijn die oprecht naar je luisteren, helpt dat enorm.’
Dat klinkt tamelijk voor de hand liggend.
‘Als je eerder met rouw te maken hebt gehad wel. Maar er zijn hele volksstammen die het echt niet weten. In de vijfentwintig jaar van mijn praktijk heb ik talloze mensen ontvangen die zich geen raad wisten met hun gevoelens en niet de steun kregen van hun omgeving die ze nodig hadden. Veel nabestaanden weten niet dat je een heel complex aan gevoelens als verdriet, woede, schuldgevoel of schaamte tegelijk kunt ervaren – en dat dat heel normaal is. Ze weten niet dat rouw heel lang kan duren, en dat het fysiek kan aanvoelen als hevige pijn of angst, en dat het je geheugen beïnvloedt. Ze weten niet dat nieuw verlies altijd oud verdriet oprakelt, hoe goed die ook is verwerkt, en dat dat heel normaal is.’
‘Zulke inzichten kunnen helpen het rouwproces beter te doorstaan, geduldiger te zijn naar jezelf of een ander. Daarom beschouw ik de persoonlijke verhalen als de kern van het boek, omdat je daarin leest hoe anderen het hebben ervaren, hoe zij reageerden of wat zij tegenkwamen toen ze bijvoorbeeld weer naar hun werk gingen. Dat biedt meer begrip en inzicht dan een praktisch lijstje ooit zou kunnen.’
De omgeving kan het aardig verprutsen doordat mensen niet weten hoe ze ermee moeten omgaan.
‘Dat klopt. Als iemand lijdt, voel je dat letterlijk in je eigen lichaam en dat werkt verontrustend. Het menselijke instinct zegt: wegwezen. Als je je daar niet bewust van bent, zal je ernaar handelen. Maar als je het wél weet, kun je ervoor kiezen dat gevoel te negeren. Waar het meestal misgaat, is dat mensen iemands pijn willen verhelpen. En dan zeggen ze stupide dingen als: ‘De tijd heelt alle wonden’ of: ‘Gelukkig is zijn/haar lijden nu voorbij.’ Wat totaal voorbijgaat aan wat de rouwende voelt.’
‘Misschien weten ze diep vanbinnen wel dat je zoiets niet kunt zeggen, en toch weten veel mensen niets beter te zeggen. Maar je kunt iemands verdriet niet wegnemen en dat is ook niet nodig. Het verdriet onderkennen en er gewoon zijn is het enige wat je hoeft te doen. Ik denk dat we onderschatten hoeveel dat betekent voor de heling. Mensen herinneren zich jaren later vooral nog de kleine attenties, zoals een zakdoek van een vreemde in de tram.’
Hoe zinvol zijn collectieve uitingen van rouw bij beroemdheden, slachtoffers van aanslagen of zoals we net in Nederland hebben meegemaakt, als er een jonge vrouw is vermoord?
‘Heel zinvol. Het feit dat mensen die elkaar niet kennen bij elkaar komen en met elkaar praten, zelfs hun verdriet delen met mensen die ze niet kennen, werkt krachtig en helend. Bij een aanslag zoals nu in New York – en in Engeland hebben we er het afgelopen jaar ook een paar gehad – zie je dat die direct de aanslagen van 11 september 2001 in herinnering roept. Bij zulke gebeurtenissen spelen twee dingen een rol: mensen vragen zich meteen af of zij en hun naasten in orde zijn, en als dat zo is, is er opluchting en tegelijk vaak een licht schuldgevoel.’
‘Daarnaast dient zich het sterke besef aan dat we de dood niet onder controle hebben. Het helpt door gezamenlijk uiting te geven aan zulke gevoelens, kaarsen aan te steken zoals in Parijs, of samen muziek te maken. Onder jongeren zie je dat ze een sterfproces of het afscheid nemen delen via Instagram of Facebook. Er zijn al heel veel Facebookpagina’s ter nagedachtenis aan iemand, waar herinneringen worden gedeeld en waar iemands favoriete muziek en foto’s op staan. Dat zijn nieuwe en heel positieve manieren om rouw te delen.’
‘In Engeland ijver ik ervoor een rouwbandje in te voeren, waarmee je kunt laten zien dat je een dierbare hebt verloren. Dat maakt aan de buitenwereld duidelijk dat ze iets vriendelijker en begripvoller met je moeten omgaan.’
U was zelf een goede vriendin van prinses Diana. Maakt het voor het rouwproces verschil als je dierbare een publieke figuur was of wordt?
‘Als een dierbare sterft, wil je eigenlijk dat de tijd even stil komt te staan, want zo voelt het. Het is heel moeilijk dat de wereld gewoon doorgaat alsof er niets is gebeurd, terwijl jouw wereld volkomen ondersteboven ligt. Het bijzondere van een bekende persoon is dat de klok inderdaad even stilstaat, en dat de buitenwereld reageert op jouw verlies. Dat is op een bepaalde manier troostend.’
‘Toen Diana verongelukte was ik net als iedereen in shock. Tegelijkertijd was mijn relatie met haar heel persoonlijk, en was het storend dat die publieke relatie met haar zo de overhand nam en ze maar niet met rust werd gelaten. Ik woon tegenover Kensington Palace, dus we vielen vaak bij elkaar binnen of we belden elkaar. Daar verzamelden zich nu grote groepen mensen. Het publieke aspect blokkeerde ik: ik las geen kranten, keek geen tv, ik had moeite met de massa-aandacht. Want mijn grootste verdriet was natuurlijk uiteindelijk dat ik een goede vriendin had verloren en haar nooit meer zou zien of kon opbellen. Dat ik nooit meer haar lach kon horen. Dat is wat ik het meeste mis.’
Eerste hulp bij rouw
-Zoek (professionele) hulp en steun bij anderen, zonder je niet af;
-Geef actief uiting aan je liefde voor en relatie met de overledene;
-bezoek het graf, draag iets van diegene bij je, eet jullie lievelingsgerecht, luister naar zijn/haar favoriete muziek;
-Zorg dat je in contact blijft met je gevoel. Schrijven is een bewezen zelfhulp, maar er zijn ook andere manieren om uiting te geven aan je verdriet, zoals schilderen, muziek maken, een therapeut bezoeken;
-Weet dat het nemen van beslissingen moeilijker is dan gewoonlijk en neem daar dus tijd voor;
-Zorg voor een goede fysieke conditie;
-Wees duidelijk over je grenzen en behoeften;
-Houd een goed dagritme aan en onderneem dingen die een positief gevoel geven;
-Besef dat er geen juiste manier bestaat om verdriet te uiten, alleen jóúw manier;
-De tijdsduur van het rouwproces verschilt per persoon verschilt en is afhankelijk is van de relatie met de overledene. Rouwen duurt altijd langer dan we willen, maar geef het die tijd. ‘Afraffelen’ of wegstoppen geeft op de langere termijn een grote kans op geestelijke en fysieke problemen.
Rouwwerk van Julia Samuel is verschenen bij Balans, € 22,50.
