Hongerdoden horen bij Ethiopië als molens bij Nederland. De economische groei van het land is enorm en de moderne technieken zijn in Afrika niet te evenaren, maar nog steeds grijpt de overheid naar honger als machtsmiddel. Ook nu is El Niño niet de enige aanleiding…
In het noordoosten van Ethiopië was het in ruim dertig jaar niet zo droog. In gebieden waar normaal twee oogsten per jaar van het land worden gehaald, heeft het nu al twee jaar niet geregend. 15 miljoen mensen hebben honger. En erger nog: er is niks te eten.
De oorzaak ligt officieel bij El Niño; een natuurverschijnsel dat zich elke vier tot zes jaar zo rond de kerst voordoet en wereldwijd het weer in de war schopt. En bij de klimaatverandering die de gevolgen van elk weersverschijnsel nog eens versterkt. Al tientallen jaren beginnen de twee regenseizoenen in Ethiopië steeds later en houden ze steeds vroeger op. De laatste jaren bleven de regens helemaal uit en nu komt daar El Niño dus nog eens overheen.
De omstandigheden mogen dan extreem zijn, echt nieuw is het fenomeen niet voor dit Oost-Afrikaanse land. De geschiedenis van Ethiopië kenmerkt zich door terugkerende droogtes die hongersnoden van Bijbelse proporties veroorzaken. Het is nu eenmaal zo want het is altijd zo geweest. Ethiopië is één van de snelst groeiende economieën van Afrika maar de overheid wil van de hongerende bevolking in de provincies niks weten. Ook dat is altijd zo geweest.
“Er kwam een droogte en de aarde verdorde, het vee kwam om, de boeren stierven – gewoon in overeenstemming met de wetten der natuur en de eeuwige orde der dingen. Juist vanwege dat eeuwige, dat normale, zou geen van de notabelen het gewaagd hebben om de aandacht van Zijne Almachtige Majesteit te vragen voor het feit dat er in een of andere provincie iemand van honger was omgekomen.” *
Sinds het bewind van Haile Selassie is er in Ethiopië weinig veranderd. De bevolking gaat gebukt onder periodieke misoogsten met hongersnoden tot gevolg en een lethargische overheid die de belangen van de bevolking ondergeschikt maakt aan die van de elite.
Vandaag is Ethiopië één van de snelst groeiende economieën van Afrika, maar ook nu lijkt de overheid van de hongerende bevolking in de provincies niks te willen weten.
Het grootste land in de hoorn van Afrika, met een bevolking van 95 miljoen, noemt zich democratisch. Maar bij de verkiezingen eerder dit jaar gingen alle 546 regeringszetels naar de zittende partij en een bevriende coalitiepartij.Gezien de sturende invloed van de overheid mag dat niet verwonderlijk heten. Alle ambtenaren, leraren en studenten in het uitgestrekte land kregen ruim van tevoren een verplichte cursus aangeboden door de zittende regering.
Afrikaanse Leeuw
De Ethiopische regering die op deze manier stevig in het zadel weet te blijven, heeft vooral oog voor de bevolking als het op de sturing van de zittende macht aankomt. De focus is gericht op het wereldtoneel waar Ethiopië zich inmiddels het imago van rijzende economische ster heeft weten aan te meten. Afrika is booming en Ethiopië is de ‘Afrikaanse Leeuw’.
Het land noteerde het afgelopen decennium het hoogste gemiddelde groeicijfer van Afrika. De hoofdstad beschikt over het eerste moderne light-railnetwerk in Sub-Sahara Afrika en in de Nijl wordt hard gewerkt aan de bouw van de grootste dam van het continent. Vanaf 2017 moeten de elektriciteit en de export daarvan Ethiopië rijk gaan maken.
De honger in de achterliggende gebieden, honderden kilometers verderop in het immense land, past niet in dit beeld. De overheid leidt daarom de aandacht af. De regering heeft weliswaar toegezegd 168 miljoen euro beschikbaar te stellen aan de hongerende bevolking, maar op de eerste plaats voert de regering een afleidingsbeleid. Woorden als hongersnood en hongerdood worden vermeden. Ook en vooral door NGO’s. Iets waar de overheid streng op toeziet.
Hulporganisaties die in Ethiopië staan ingeschreven, moeten immers aan strenge voorwaarden voldoen. Er geld een stringent belastingregime voor hen die de bevolking hulp komen bieden en zoals voor elke instantie in Ethiopië worden ook NGO’s aan een strenge overheidscontrole onderworpen.
Er mag dus niet gezegd worden dat er dagelijks kinderen van de honger sterven. Twee per dag, signaleerde de VN.
De droogte die miljoenen levens in gevaar brengt, moet worden omschreven als ‘voedselonzekerheid die wordt veroorzaakt door El Niño’.
God wikt en God beschikt
El Niño is een telkens terugkerende droogte waar de overheid geen antwoord op heeft. Maar dat hoeft ook niet: God wikt en God beschikt. En Ethiopië is het land van de bijbel. Volgens de overleveringen is in het noorden van Ethiopië de Ark des Verbonds verzeild geraakt.
De Ethiopisch Orthodoxe kerk is veel ouder dan ons katholicisme of de meeste andere Christelijke stromingen ter wereld, maar de bijbel is er geen oud boek. Wie Bijbelse taferelen wil zien, hoeft in Ethiopië slechts om zich heen te kijken. Kerken zijn soms duizend jaren oud en het land wordt als in de tijd van de bijbel bewerkt met een houten ossenploeg.
Misschien is het dus niet zo dat de geschiedenis zich herhaalt. Misschien is het gewoon de status quo van een land dat is blijven hangen in de tijd. Dat zich neerlegt bij de situatie zoals die is. Omdat het altijd zo geweest is. Omdat de bevolking chronisch honger heeft.
.
Koert Lindijer beschreef tien jaar geleden in NRC hoe niet alleen de overheid, maar ook de trotse Ethiopische bevolking zich in de eerste plaats schaamde voor de honger die in de jaren tachtig breed werd uitgemeten in de internationale pers. En over de apathie en vanzelfsprekendheid waarmee de mensen de hongerdood tegemoet treden: ‘Stervenden in het kamp Bati kruipen naar het lijkenhuisje op de hoogste heuvel, dan hoeven de hulpverleners hun lichamen straks niet meer naar boven te dragen. Door de rieten wand stroomt het water van de lijkenwasser hun tegemoet’.
Toeristen die de afgelegen stad Lalibela bezoeken met de uit rotsen gehouwen kerken uit de twaalfde eeuw, kunnen nog steeds de duizenden beenderen zien liggen in Yemrehanna Kristos. Een kerk op een heuvel buiten de eeuwenoude stad die in de middeleeuwen pelgrims vanuit het Noorden van Afrika en uit het Midden-Oosten trok die deze heilige plek bezochten voor slechts één doel: hier te sterven.
Het sterven lijkt de Ethiopiërs makkelijk af te gaan. Iets waar de machthebbers altijd gebruik van hebben gemaakt. Overheid en kerk staan in Ethiopië nog steeds niet ten dienste staan van de bevolking, de bevolking is er voor de machthebbers. Voor de elite die nu eenmaal dichter staat bij God.
“Onze godsdienst zegt dat de helft van het jaar met vasten moet worden doorgebracht (…) En juist het vasten maakt zwak, neemt de krachten weg. Zo luidt onze Amhari filosofie en dat hebben de voorvaderen ons geleerd. En het wordt allemaal door onze ervaring bevestigd. Een mens die zijn hele leven honger leidt, zal nooit in verzet komen.”*
Het klopt. El Niño veroorzaakt inderdaad de ergste droogte in sinds dertig jaar. Politiek gezien komt die droogte echter niet heel ongelegen. In het hele land breken protesten uit tegen de overheid.
In mei vorig jaar vielen er al tientallen doden in protesten tegen een Master Plan vanuit Addis Abeba waar Tigreinen en Amharen de dienst uit maken. De betogers zint het niet dat zij hun grondgebied vergroten ten koste van de etnische Oromos. Gevreesd wordt dat het de voorbode is van nog meer gedwongen verplaatsingen van kleinschalige boerenfamilies.
Hoewel deze regio’s niet het hardst zijn getroffen door El Niño, schijnt de dodelijke honger hier wel al op grote schaal om zich heen te slaan. Zekerheid krijgen we daar niet echt over, want dat zijn nu net de provincies zijn waar journalisten en mensenrechtenonderzoekers niet worden toegelaten. Die worden mooi doorverwezen naar de plekken op de kaart met de grootste meteorologische extremiteiten.
Moedwillig beleid
Volgens insiders zou de hongersnood moedwillig beleid zijn. Geheel ondenkbaar is dit niet, gezien het verloop van de beruchte hongersnood in Ethiopië die vanaf 1984 meer dan 400.000 levens eiste. Ook die werd veroorzaakt door El Niño. Achteraf bleek de honger echter al te zijn aangevangen vóór de extreme droogte.
De massale honger werd ook toen voor het grootste deel gecreëerd door overheidspolitiek. Honger als middel om opstanden de kop in te drukken.
De toenmalige machthebber Mengistu had het beleid goed afgekeken van zijn voorganger Haile Selassie. Ook hij wist hoe de bevolking in het gareel te houden. ‘Geeft hen brood en spelen’, zeiden de Romeinen. De Amharen hebben een geheel andere strategie. Zij die veel hebben komen niet in opstand. Net zo min als zij die niks hebben. Maar zij die een beetje hebben krijgen last van ambities en van een mening over het overheidsfunctioneren. Zij vormen een gevaar.
“Maar neem – zodra een onderdaan eenmaal voldoende te eten krijgt – zijn etensnap weg en hij zal meteen in opstand komen. Het nut van het hongeren is dat degeen die hongert alleen maar aan voedsel denkt. Hij kan aan niets anders denken, wijdt er zijn laatste krachten aan, en zo kan hij zich niet bezighouden met, noch streven naar het bevredigen van zijn verlangen om ongehoorzaam te zijn.” *
Misschien wordt deze El Niño anders. De komende hongerperiode wordt een beproeving voor de Ethiopische overheid. Ze hebben zelf reeds 168 miljoen euro uitgetrokken om de ergste nood van de hongerenden te lenigen. Daarmee laten ze zich van hun goede kant zien.
De grote vraag is nu of Ethiopië zich waarlijk een modern land toont dat de moed opbrengt de schroom opzij te zetten en hulp te vragen bij de internationale gemeenschap. Of grijpt het land opnieuw de chronische armoede aan als machtsinstrument? Als politiek middel om het volk onder de duim te houden. En om het imago van Afrikaanse Leeuw hoog te houden.
Over Marc van der Sterren
Marc van der Sterren is agrarisch journalist met speciale aandacht voor internationale landbouw en een focus op Afrika. Check zijn weblog Farming Africa en volg @Farming_Africa voor updates.
Beeld: © Marc van der Sterren | Farming Africa
Lees ook: Bevolking moet bloeden voor bevolking
