De onderwatergravures van menselijke gezichten op de rotsformaties van de archeologische vindplaats Lajes (Sítio das Lajas) in de Braziliaanse Amazonestad Manaus zijn weer zichtbaar. Deze gravures waren voor het laatst te zien tijdens de droogte van 2010 en bevinden zich op de oever bij de samenvloeiing van de rivieren Negro en Solimões, bekend als Encontro das Águas. Een equipe van persagentschap Amazônia Real uit Manaus legde tijdens een recent bezoek enkele van deze gezichten vast, waarvan één zich 80 cm tot 1 meter boven het waterpeil bevond.
Wie waren de mensen die deze afbeeldingen hebben ingekerfd en in welke periode? Was het waterpeil van de rivier tijdens grote droogtes zoals dit jaar toen lager?
De droogte van 2023 in Amazonas wordt beschouwd als de ergste in meer dan 100 jaar, met als complicerende factoren hoge temperaturen, milieuvervuiling en rook.
Deskundigen schatten dat de petrogliefen, zoals archeologen deze gravures noemen, tussen de 1.000 en 2.000 jaar oud zijn. De Lajes vindplaats was de eerste in Manaus die werd geregistreerd bij het Nationaal Register van Archeologische Sites (CNSA) van het Instituut voor Historisch en Artistiek Erfgoed (Iphan). Het omvat een gebied met hellingen van zwarte aarde, keramiekdelen en grafurnen, naast de gravures. Helaas is de plek al behoorlijk verwoest. Door de jaren heen heeft het terrein veel schade opgelopen, onder andere door explosies, landegalisatie, modder, vervuiling en graffiti. Onlangs is een trap van autobanden, die door de gemeente Manaus was gemaakt (en een gevaar vormde voor de veiligheid van mensen die hem gebruikten), ingestort en heeft daarbij keramische resten bedolven. Daarnaast zijn de beschermingsmaatregelen bij lokale bouwwerkzaamheden ontoereikend, zoals bij de haven Porto da Lajes.
Een tweede rotsblok met gravures bevindt zich nog onder water, maar zal naar verwachting binnenkort zichtbaar worden als de rivier blijft zakken. Eerdere waarnemingen van de gravures waren slechts van korte duur vanwege het stijgende waterpeil. Op de rotsplaat zijn naast menselijke gezichten ook afbeeldingen van dieren en watervoorstellingen te vinden. Daarnaast zijn er snijvlakken in het gesteente te zien die wijzen op steenwerkplaatsen waar de gereedschappen voor de gravures ter plekke werden gemaakt.
Hoewel de gravures op de Lajes vindplaats nooit zijn bestudeerd, kan de chronologische evaluatie worden geschat met behulp van vergelijkende studies. Deze zijn uitgevoerd op de Caretas archeologische vindplaats aan de Uruburivier in de gemeente Itacoatiara, op 175 kilometer van Manaus. De archeoloog Marta Sara Cavallini bestudeerde deze vindplaats, die dezelfde kenmerken heeft als die van Lajes. Ze heeft er honderden gegraveerde figuren op de rotsen gedocumenteerd en geprobeerd de ouderdom van de overblijfselen vast te stellen.
“Voor de Caretas vindplaats is onze hypothese dat deze gravures tussen 1.000 en 2.000 jaar geleden zijn gemaakt. Aangezien de ‘caretas’ op de Lajes vindplaats niet zijn bestudeerd, kunnen we stellen dat, als de stijl vergelijkbaar is, ze mogelijk deel uitmaken van dezelfde communicatiecode”, vertelde ze aan Amazônia Real.
Archeoloog Filippo Stampanoni Bassi, die samen met Marta de Caretas vindplaats heeft onderzocht, noemt het dateren van de rotstekeningen “bijzonder complex”. Hij merkt echter op dat er destijds inheemse bevolkingsgroepen in grote dorpen woonden aan de oevers bij de Encontro das Águas.
“Deze locaties zijn tegenwoordig archeologische vindplaatsen met zwarte aarde, grote hoeveelheden stukken aardewerk en rotstekeningen. Ze vertellen het oude inheemse verhaal van de regio en verdienen respect van de huidige bewoners van Manaus”, aldus de archeoloog.
Marta en Felippo stellen beiden vast dat de petrogliefen op de rotswanden van Lajes veel overeenkomsten vertonen met andere kopvormige figuren op rotsachtige rivieroevers in het Amazonegebied. Deze rotstekeningen zijn zichtbaar tijdens het droge seizoen van de rivieren en bevinden zich vaak in de buurt van pre-koloniale inheemse nederzettingen.
Archeologische vindplaats Lajes (Foto: Alberto César Araújo/Amazônia Real)
In tegenstelling tot de Caretas vindplaats, bevinden de gravures van Lajes zich op uitgestrekte vlaktes die meestal onder water liggen, wat het onderzoek bemoeilijkt. Het is niet bekend wanneer de gravures zijn gemaakt en of dit tijdens een periode van grote droogte was of dat de waterstand van de rivier meer dan duizend jaar geleden structureel lager was.
“Deze afbeeldingen zijn slechts zelden te zien. Er zijn twee mogelijke verklaringen: ze zijn gemaakt tijdens een periode van grote droogte, of er waren in het verleden meerdere periodes van droogte, vergelijkbaar met de situatie van nu. Echter, de huidige droogtes worden gekenmerkt door de context van klimaatverandering en de impact van menselijke activiteiten,” legt archeoloog Eduardo Goes Neves uit, verwijzend naar de ontbossing als gevolg van menselijk handelen in het gebied.
Sceptici stellen vaak de vraag: “Waarom is er zoveel belangstelling voor de huidige droogtes, terwijl er in het verleden ook al grote droogtes waren?” Archeoloog Carlos Augusto Silva heeft een duidelijk antwoord voor hen: “Hoewel er in het verleden droogtes waren, stierven de vissen destijds niet door hitte of een gebrek aan zuurstof, en niemand had last van hoge temperaturen en rook. Het water kwam van nature van de hellingen, wat zorgde voor zuurstof voor de vissen. De oorspronkelijke bewoners van die tijd plunderden het milieu om hen heen niet. Ze gingen er voorzichtig mee om en behielden het in goede staat, omdat ze er afhankelijk van waren en er deel van uitmaakten. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. Daarom sterven de vissen nu.”
Bronnen: Elaíze Farias, Amazônia Real
