‘Het grijpt me aan wat er in de wereld gebeurt. De oorlogen, de aardbevingen, de verdronken bootvluchtelingen. Zoveel doden te betreuren… Daarom wilde ik een serie Herdenkingsconcerten in november,’ zegt Hoite Pruiksma. ‘Het motto is Verlies, Hoop en Troost. Ik voel een noodzaak om dit te doen.’
Gepassioneerd vertelt hijover zijn drijfveren. Machteloosheid en urgentie klinken door in zijn betoog. Hij wil niet werkeloos toezien, maar tegelijk heeft hij alleen de muziek om zijn statement te maken. Daarom begon hij te componeren voor zijn kamerkoor Capella Frisiae, riep een projectorkest bijeen en nam contact op met collega-dirigente Sonja de Vries van de Roden Girl Choristers.
‘Verlies, Hoop en Troost’ heet het programma dat ze gezamenlijk gaan uitvoeren. Een drieluik, waarbinnen Pruiksma’s nieuwe compositie ‘I Stood With the Dead’ de wanhoop over het verlies uitschreeuwt. Dat geeft ruimte voor een sprankje hoop, met liederen over vrede van Francis Poulenc en Benjamin Britten. Het Requiem opus 48 van Gabriel Fauré verklankt de troost.
Intiem en troostrijk
Pruiksma: ‘Er bestaan drie versies van dat Requiem. De oerversie uit 1888 had vier delen, met begeleiding door harp en orgel. Wij doen de versie uit 1893. Die heeft ook een kleine bezetting, maar wel zeven delen.’
Fauré was destijds organist en cantor van de Madeleine in Parijs, licht Pruiksma toe, en had het Requiem geschreven voor zijn jongenskoor. ‘Vandaar die kleine bezetting, want de jongens en musici moesten natuurlijk wel op het orgelbalkon passen. Fauré orkestreerde het voor viool solo met trompet, twee horens, pauken, harp en lage strijkers: altviolen, cello en contrabas. Zo’n orkestje kun je wel kwijt op zo’n orgelgalerij.’
Het is iets waaraan Pruiksma grote waarde hecht: dat Fauré dit Requiem specifiek schreef voor díe situatie en díe bezetting. ‘Fauré wilde een intiem, troostrijk requiem. Daarom liet hij ook bewust het Dies Irae weg, het heftige fragment over het Laatste Oordeel. Dat dit Requiem later bewerkt is tot een symfonisch werk voor grote concertzalen… Ergens vind ik dat jammer, al is het nog zo’n prachtig stuk. Want zo mis je niet alleen Fauré’s intentie van intimiteit en kleinschaligheid, maar ook die helderheid, die engelachtige sound van die kinderstemmen. Dat heeft dit Requiem nodig.’
Jonge stemmen
Daarom koos Pruiksma jonge stemmen voor de sopraanpartij. ‘Ik heb meerdere projecten met Roden Girl Choristers gedaan, zoals Bachs Johannes Passion, en ik was telkens flabbergasted. Het is zó helder! Toen dacht ik al: wanneer ik ooit de kans krijg, wil ik het Requiem van Fauré met hen doen.’
Voorafgaand aan Fauré’s troostende Requiem bezingen de Roden Girl Choristers de hoop op vrede, met twee delen uit ‘A Ceremony of Carols’ van Benjamin Britten en ‘Priez pour paix’ van Francis Poulenc. Laatstgenoemde gebruikte daarvoor poëzie van hertog Charles d’ Orléans (1394-1465), een vooraanstaand middeleeuws dichter.
Pruiksma: ‘’Priez pour paix’’ is een smeekbede aan de Maagd Maria: “Wil toch niet aflaten te pleiten bij uw Zoon, laat Hem het onrecht van de oorlog teniet doen…” Poulenc schreef het voor piano en bariton, maar voor deze gelegenheid heb ik het bewerkt voor meerstemmig meisjeskoor, harmonium en harp.’
Slagveld
Het thema Verlies krijgt alle aandacht in ‘I Stood With the Dead’, Pruiksma’s nieuwe toonzetting van een beroemd gedicht van de Britse war poet Siegfried Sassoon (1886-1967). Dit gedicht uit 1918 beschrijft de verbijstering van een soldaat die in de vroege ochtend het slagveld overziet en tussen de talloze lijken dat van zijn beste vriend ontdekt. Pruiksma draagt het koorwerk op aan alle oorlogsdoden van Oekraïne.
I stood with the Dead, so forsaken and still:
When dawn was grey I stood with the Dead.
And my slow heart said, ‘You must kill, you must kill’:
‘Soldier, soldier, morning is red.’
Pruiksma: ‘Ik heb dit gedicht al eerder op muziek gezet, voor orkest met mezzosopraan. Dat was een totaal ander stuk, voor een 4 Mei-Project in 2017. Maar die indrukwekkende tekst is me altijd bijgebleven. Ik stelde me steeds de soldaat voor, die op een grijze, druilerige ochtend tussen de lijken naar zijn vriend zoekt. En dan ziet hij die daar liggen. Dat maakt hem gefrustreerd, razend, chaotisch in z’n kop. In alle radeloosheid schreeuwt hij: “Fall in, fall in, for your pay!” Sta nou op, man, anders word je niet uitbetaald! Sassoon verbeeldt dat zo raak, zo aangrijpend.’
Psalmen
Voor de orkestratie koos Pruiksma hoorns en een trompet: ‘Als verwijzing naar de Last Post, om de luisteraar te betrekken bij dat landschap vol lijken. Maar ik heb daaraan ook psalmen verbonden. Want psalmen gaan over allerlei gemoedstoestanden; over ons als mensheid en wat wij allemaal tegenkomen.’
Bewust liet hij de psalmen in de Latijnse Vulgaatvertaling: ‘Om afstand te creëren. Als je die psalmteksten in een levende taal gaat zingen komen ze heel dichtbij, en dat is niet wat ik hier wil. Die soldaat staat daar te midden van al die dode lichamen. En in die bizarre situatie hoort hij die statige Latijnse teksten door zijn hoofd denderen. Psalm 39 gaat over de vergankelijkheid van het leven. Over de mens die voelt dat hij broos is en dan het hogere aanroept: “Luister naar mijn gebed, HEERE, neem mijn hulpgeroep ter ore, zwijg niet bij mijn tranen. Want ik ben een vreemdeling bij U, een bijwoner, zoals al mijn vaderen.”’
Rauwe realiteit
In deel II gaat de baritonsolist, lees: de soldaat, in duet met het koor, dat daar begrafenisteksten zingt die je nu nog in de anglicaanse liturgie tegenkomt. De soldaat herinnert zich flarden van die plechtige gebeden, in contrast met de rauwe realiteit die hij voor zich ziet. Dat kan ook niet anders, volgens Pruiksma: ‘In zo’n gewelddadige, bizarre situatie – een slagveld, of een strand vol aangespoelde lijken − móét je ergens je houvast zoeken. En dan grijp je vaak automatisch terug op datgene waarmee je bent opgevoed.’
Het cruciale statement komt in het derde en laatste deel, met Psalm 72: ‘O God, geef de koning Uw recht (…) Dan zal hij over Uw volk rechtspreken met gerechtigheid. …De bergen zullen [hierdoor] voor het volk vrede dragen. …Hij zal de ellendigen van het volk recht doen.’
Hoop op vrede
Voor Hoite Pruiksma symboliseert die koning hier al onze overheden, alle machthebbers. ‘Eigenlijk is het een gebed om alle leiders rechtvaardig te laten oordelen,’ stelt hij. ‘Want eerst moet er gerechtigheid plaatsvinden; alleen dan krijg je vrede. “Pacem, pacem populo – Vrede, vrede voor het volk” – dat is de zinsnede die ik steeds terug laat komen. En dat heb ik muzikaal nadrukkelijk onderstreept in het Amen. Omdat het woord ‘amen’ hier niet alleen een bevestiging betekent, ‘zo zij het’, maar tegelijk een bezwering is, om de schokkende ervaring achter je te laten. Want die soldaat, en met hem de mensheid, moet toch weer voorwaarts. Maar dan wel gedreven door de hoop dat er uiteindelijk vrede zal komen, zodat we dit nooit meer hoeven mee te maken.’
Data en locaties van de concerten:
zaterdag 18 november − Bolsward, Martinikerk
zondag 19 november − Hoogeveen, Hoofdstraatkerk
donderdag 23 november − Leeuwarden, Grote Kerk
zondag 26 november − Veenhuizen, Grote Kerk
Entreekaarten incl. programmaboekje
€ 21 – in voorverkoop via www.stichting-up.nl of € 25,- aan de kassa.
