Pieter van Huijstee: “Als je een goede film maakt moet die door het scherm heenkomen. Hij moet gaan fonkelen. Net als de sterren in oude Hollywoodfilms, die hadden ook speciale eyelights om hun ogen te laten stralen. Een goede film heeft meerdere dimensies. De Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer zegt: als ik een boek schrijf is er één boek, heb ik een miljoen lezers dan zijn er al evenzoveel boeken. Dat geldt ook voor film, het gaat over de kijkervaring, een film kan een mythisch niveau krijgen, het moet de tijd krijgen te groeien. Beyond Sleep gebaseerd op de roman ‘Nooit meer slapen’ van W.F. Hermans gemaakt door Boudewijn Koole is zo’n recent voorbeeld van een uitstekende film, waarover veel mensen in lovende zin zich uitlaten en die steeds meer bezoekers trekt. “
In een vorig gesprek vond van Huijstee dat er van een crisis sprake is in de auteurs fictie cinema. De bezoekers aantallen voor Nederlandse art house films, zijn dikwijls schrikbarend laag. Een paar voorbeelden ‘How to Describe a Cloud’ van David Verbeek trok 1637 kijkers, Brownian Movement van Nanouk Leopold 2600 en Goltzius and the Pelican van de in Nederland wonende Brit Peter Greenaway slechts 110 betalende bezoekers. Misschien heeft de filmmaker het contact met zijn publiek verloren, oppert Van Huijstee. Al moet hierbij worden aangetekend dat een film die veel publiek trekt, niet perse een goede film hoeft te zijn.
De documentaire doet het wat bezoekers aantallen betreft veel beter. Met als maar stijgende toeschouwers cijfers op het IDFA en veel kijkers voor films als A Family Affair van Tom Fassaert, een Oscar nominatie voor Those Who Feel the Fire Burning van Morgan Knibbe en meer dan 10.000 kijkers voor Jheronimus Bosch, Touched by the Devil van Pieter van Huystee.
Vluchtiger
Zijn er sinds de dood van Bert Haanstra, Joris Ivens en Johan van der Keuken nog documentairemakers van dat kaliber?
PvH: ‘Het woord kaliber veronderstelt dat je op een troon zit. In die tijd kwamen er maar drie documentaires per jaar uit, er was al een trouw publiek die op de grond van hun werk in het verleden wisten dat ze kwaliteit konden verwachten. Nu is de hoeveelheid van films zo groot, het is daarom belangrijk eruit te springen met je film. Ook moet je het liefst bij De Wereld Draait Door zitten. Alles is vluchtiger geworden, in hoeverre durf je als maker je thema verder en verder uit te diepen. Dat is een wezenlijke vraag.’
Dan kom je op consistentie uit, die de beroemde drie filmmakers die je net noemde en schrijvers als Hermans, Mulisch en Reve ook hadden. Kunst heeft het vermogen je iets te laten zien waardoor je je bewust wordt van bepaalde emoties, een inzicht krijgt dat je verloren had. Eigenlijk heb je het dan over zieners, een soort profeten. Zo werden grote kunstenaars gezien. Die functie zie je nu niet meer zo veel.’
Serieus
Als u nu terugkijkt op uw samenwerking met Johan van der Keuken, wat valt u dan op?
PVH: ‘Ik heb een paar films met hem gemaakt Bewogen Koper, Amsterdam Global Village en De Grote Vakantie. Na Amsterdam Global Village wist ik niet zeker of hij door wilde werken met mij als producent. Van der Keuken vertelde me dat hij terugkwam van een reis en er een junk voor zijn deur lag waar hij over heen moest stappen. Hij merkte irritatie bij zichzelf, vroeger waren dat de outsiders waar hij het juist voor op nam. Hoe komt dat? Op dat moment vroeg hij of ik een film over Amsterdam met hem wilde maken. Hij was van een oudere meer idealistische generatie, ik ben meer pragmatisch ingesteld. Hij was in die tijd omringd door vijftigers als Lucebert, Breuker en Kouwenaar. Ik wilde niet een film maken met oude mannen.
Pasolini
Hij heeft toen wel 38 stadswandelingen gemaakt om de stad beter te leren kennen, niet alleen in het centrum maar ook in de Bijlmer, Sloterdijk en Geuzenveld.
Ik adviseerde hem om ook jonge mensen te ontmoeten. Zo gingen we naar een snackbar waar we filmen dat kinderen een patatje oorlog bestellen. De jongen achter de toonbank leek zo weggelopen uit een Pasolini film. Waar gaat de film over vroeg hij aan van der Keuken? Hij legt uit dat de film over Amsterdam gaat en drie niveaus heeft: een circulaire beweging: de grachten rond het water, de lucht. Ik dacht dat joch van 15 begrijpt er niets van, maar hij begreep het wel degelijk. Dat was voor mij een les, je moet nooit iemand onderschatten. Je moet er niet tussen gaan staan als producent, wees oprecht geïnteresseerd in mensen en ga niet alleen van jezelf uit.
Dit was niet Khalid trouwens, het verbindende personage op de brommer, die hij een kantoor binnen zag lopen en direct zei: ‘hij is het’. We hadden een goed team en ik vond het belangrijk dat Johan zich geïnspireerd voelde, ik wilde graag voor hem werken. Hij was galant, charmant, maar ook serieus. Hij bleef na de draaidag meestal niet in het café napraten en wat drinken, dan was hij meestal na 5 minuten weg. Hij hield niet van small talk, het ging bij hem altijd ergens over.’
Centre Pompidou
Misschien was hij gewoon moe en ik kan me goed voorstellen dat je tijdens het draaien je pas kan ontspannen als de film klaar is.
PVH: ‘Dat gefocust zijn en dat egocentrisme heb je ook nodig om de film te maken die je wilt maken. Maar het was ook zijn natuur, een zekere verlegenheid en sociaal ongemak.
Ik voelde me bij hem op mijn gemak. We vulden elkaar aan, hij had ambities op filmgebied ik op financieel gebied. Maar hij vond het ook mooi om een groot affiche op de bioscoopgevel te hebben, net als bij speelfilms. Hij vond het belangrijk bijvoorbeeld dat een goede recensie uit Libération gestuurd werd naar de honderd belangrijkste musea. Mede hierdoor kwam er ook een tentoonstelling over zijn werk Lichaam en Stad in Centre Pompidou in Parijs. Hij is het hart van de film, maar hij maakt het ook waar. Sommige auteurs van nu maken het niet waar. Van der Keuken maakte films die er toe doen. Amsterdam Global Village is naar Japan geweest voor uitverkochte zalen, waar mensen op de trappen zaten en er na afloop veel vragen werden gesteld.’
Wat maakte van der Keuken tot de bijzondere filmmaker die hij was?
PVH:’ De belangrijkste eigenschap was dat hij goed kon kijken. Dat kijken zette hij om in foto en filmkaders.Het belangrijkste stond bij hem niet altijd in het midden, zoals meestal. Hij kadreerde zodanig dat je achter het hoofdonderwerp keek.Bewegingen die hij met de camera maakte, leken onaf, maar het maakte je als kijker juist bewust van het beeld.In de montage bewerkte hij het ook vaak a-ritmisch, met schokken en net iets verschillende herhalingen. In die zin was hij beïnvloed door de free-jazz.
Compassie
Veranderde Van der Keuken door het succes?
PVH: ‘Hij veranderde totaal niet als mens, maar hoogstens werd hij nog gerichter, meer gefocust en zocht naar meer diepgang in zijn werk. Na Global Village wilde hij een tijd niet filmen, maar een fototentoonstelling maken. Hij vroeg mij dat te organiseren, ik wilde het doen maar op mijn manier. Het werd een gigantisch karwei, wat veel stress opleverde. Het begon als een expositie in de Balie, maar werd daarna in vijf internationale galerieën tentoongesteld. Uiteindelijk zaten er meer dan 135 journalisten bij de opening in Parijs. Mensen waren betoverd. Ik heb al het werk nog opgeslagen, want ik kan er geen afstand van doen. Zijn vrouw Nouchka beheerd Van der Keuken’s archief. We werkten op een open manier samen en we gunden elkaar dingen. Het was een verrijking in mijn leven, ik denk er met veel plezier aan terug’
‘Mijn dierbaarste herinneringen zijn het samen draaien. In Bolivia, voor Amsterdam Global Village, bovenin de bergen liepen we eindeloos, met de filmrollen in mijn rugzak, om de juiste plek te vinden, waarvan hij vanaf een heuvelrug een dorpje kon zien liggen.’
In een begeleidende tekst bij de Johan van der keuken DVD box zegt van Huijstee over van der Keuken: ‘Toch blijft hij mij bij als de man met compassie, de film compassie. Hoe je je door goed kijken inleeft in het lot van de ander. Het mededogen krijgt bij hem zijn eigen vorm.’
