Nu de Gezondheidsraad haar nieuwe adviezen heeft gepresenteerd – geen alcohol, dagelijks een handje noten, één keer per week vis en minder vlees – kan het Voedingscentrum eindelijk doorkomen met een nieuwe Schijf van Vijf. Al meer dan zestig jaar adviseert het Voedingscentrum ons wat te eten en wat niet. Hip en heel erg bij de tijd zijn die adviezen niet. Wel doorwrochten.
Levertraan
1953. De Tweede Wereldoorlog is achter de rug en de Nederlanders werken hard aan de wederopbouw. Voedseltekorten in de oorlog hebben de mensen verzwakt en voorlichting over de juiste voeding is hard nodig. Tijdens een studiereis door de Verenigde Staten ziet de voormalige huisarts Cees den Hartog hoe de Amerikanen dat doen: met een Wheel of good eating: zeven groepen voedingsmiddelen om gezond te blijven, afgebeeld in heldere plaatjes. Den Hartog is directeur van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding (VoVo), de voorloper van het huidige Voedingscentrum, en keert terug met het doel ook zoiets in Nederland te proberen. Niet veel later verschijnt de Schijf van Vijf, met als motto: Iedere dag uit elk vak. Opmerkelijk in deze eerste Schijf is het flesje levertraan in het vak van de vetten. En fruit, groente en aardappelen staan nog in één vak.
Opvallend is ook de nadruk op zuivelproducten. Melk staat in hoog aanzien. Vooral kinderen hebben nog eiwit- en calciumtekort, dus melk móet! De zuivelindustrie spint natuurlijk garen bij dit klip-en-klare advies.
Welvaart
Naarmate de welvaart stijgt wordt het voedingspatroon ongezonder, maar pas in 1981 verschijnt een nieuwe versie, met vier in plaats van vijf vakken en onder een nieuwe naam: de Maaltijdschijf. De boodschap: eet veel plantaardige producten, wees matig met vet. Al snel blijkt dat de boodschap ‘matig met vet’ en ‘eet meer plantaardig’ niet echt beklijft.
In 1991 maakt de Schijf plaats voor de Voedingswijzer. Deze voldoet echter ook niet. Het plaatje is niet zo duidelijk en de naam is niet aantrekkelijk. Er staan geen geschreven adviezen in; die komen in de volgende versie terug. De oude vertrouwde Schijf van Vijf komt terug in 2004. Hij is ingevuld met eigentijdse adviezen. Kaas is verdwenen: te vet. En het advies ‘matig met vet’ dat Nederlanders onbedoeld ook van de ‘goede’ vetten afhielp, werd: ‘Minder verzadigd vet’. Voor het eerst luidt een van bijbehorende adviezen om veel te bewegen.
Meer dan zestig jaar na het bezoek van Den Hartog aan de Verenigde Staten is de Schijf van Vijf hier nog steeds vertrouwd. Maar hij oogst ook kritiek. Brood, aardappelen, worteltjes … Erg spannend ziet de Schijf van Vijf er niet uit in een tijd waarin menigeen kookt uit boeken van Jamie Oliver en Yotam Ottolenghi en aubergine en paarse broccoli overal te koop zijn. Het Voedingscentrum, nog steeds de hoeder van de Schijf van Vijf, heeft te veel oog voor alledaagse voedingsmiddelen, zeggen critici. Terwijl het juist een voorloper zou moeten zijn. Waar zijn bijvoorbeeld de zaden, noten, kiemen, kefir, algen en granen zoals amarant, quinoa en spelt?
Melk of geen melk?
De Schijf van Vijf is grotendeels gebaseerd op de Richtlijnen voor Goede Voeding van de Gezondheidsraad, die de richtlijnen elke tien jaar aanpast aan nieuwe inzichten en onderzoek. Welke voedingsmiddelen bevorderen een goede gezondheid en welke brengen risico’s met zich mee? Wat gebeurt er binnen een lichaam bij teveel of juist te weinig koolhydraten of vitamines? Een team wetenschappers bekijkt en vergelijkt daarvoor nationaal en internationaal onderzoek, van instituten zoals de European Food Safety Authority (EFSA).
Dat is heel veel werk, verzekert Jaap Seidell, voedingswetenschapper en lid van de commissie van de Gezondheidsraad die de richtlijnen bestudeert. ‘Op het gebied van voeding en gezondheid wordt voortdurend onderzoek gedaan, dat je opnieuw in kaart moet brengen. Het duurt twee tot drie jaar voordat iedereen alle literatuur heeft doorgenomen, de mitsen en maren heeft doorgrond en we het met z’n allen eens zijn over een conclusie.’
Dat conclusies soms niet eenvoudig zijn in de voedingswetenschap illustreert Seidell met melk als voorbeeld. ‘Zuivel bevat verzadigd vet, wat niet goed is voor hart en bloedvaten. Dus je kunt beter magere melk drinken. Dan krijg je wel calcium binnen maar geen verzadigd vet. Maar mensen die volle melk drinken hebben niet méér hart en vaatziekten. Sterker nog: volle melk blijkt ze daartegen zelfs te beschermen, misschien door andere stoffen in melk. En om het nog ingewikkelder te maken: de meeste studies naar melk komen uit Engeland en de Verenigde Staten, waar melk wordt verrijkt met vitamine D. Je kunt onderzoeksresultaten dus vaak niet zomaar vergelijken.’ Toch staat er halfvolle melk in de Schijf van Vijf. ‘Als hoogwaardige eiwitbron’, weet Seidell. ‘Maar je kunt ook vis eten, of vlees of soja, allemaal in hetzelfde eiwit-vak.’
Er komt dus veel gepolder en consensus te pas aan de nieuwe richtlijnen van de Gezondheidsraad. En dan is die nieuwe Schijf van Vijf er ook niet van vandaag op morgen. Het Voedingscentrum gaat de nieuwe richtlijnen van de Gezondheidsraad in een ‘zo kort mogelijke periode’ verwerken in een nieuwe Schijf van Vijf. De komende maanden worden de nieuwe inzichten doorgerekend en aangevuld met adviezen om tot een volwaardig voedingspatroon te komen. Het Voedingscentrum heeft bovendien aangekondigd de nieuwe schijf interactiever en meer op maat te maken.
Onafhankelijk?
Hoe onafhankelijk is het Voedingscentrum en de richtinggevende Gezondheidsraad? Die vraag speelt op nu er een nieuwe richtlijn is en de Schijf van Vijf opnieuw op de schop gaat. Vooral mensen die het niet eens zijn met de adviezen vragen zich soms openlijk af of de adviseurs niet aan de hand lopen van de voedingsmiddelenindustrie.
De Gezondheidsraad heeft de afgelopen jaren nieuwe regels ingevoerd om de schijn van belangenverstrengeling te voorkomen. In de commissie die over de voedingsrichtlijnen adviseert zitten deskundigen die hun specifieke expertise ook leveren aan andere instanties, zoals patiëntenorganisaties, overheden of het bedrijfsleven. Zij mogen geen direct persoonlijk of financieel belang mag hebben bij een bepaald advies. Elke deskundige die bijdraagt aan het werk van de Gezondheidsraad vult een belangenverklaring in die onderdeel is van de ‘Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling’.
Jaap Seidell legt uit dat leden die voor een voedingsmiddelenfabrikant werken of waar een schijn van belangenverstrengeling optreedt, bovendien niet mogen stemmen. De grens is wel eens lastig, beaamt hij. ‘Het is logisch dat ik geen uitspraak kan doen over melk als ik voor Campina werk. Maar wat als mijn vrouw of zwager of kleinkind voor Campina werkt? Daar is wel eens discussie over, ook in internationale organen zoals de Wereldgezondheidsorganisatie.’ Nieuw is dit keer dat het concept van de achtergrondrapporten bij de adviezen van de Gezondheidsraad openbaar zijn gemaakt en dat iedereen daarop mocht reageren. Seidell: ‘Wie vindt dat een bepaald onderzoek is vergeten, kan dat nu vooraf melden.’
Wat er ook gebeurt, de naam Schijf van Vijf zal behouden blijven omdat de naamsbekendheid onder de Nederlandse consument erg groot is. Ruim negen van de tien Nederlandse consumenten kennen de naam. Hoeveel mensen elke dag uit elk vak eten, is moeilijk vast te stellen. Wie zich niet aangesproken voelt door de Schijf van Vijf kan zich het advies van hoogleraar Jaap Seidell aantrekken: ‘Gebruik vooral je gezond verstand’, raadt hij aan. ‘Eet matig en gevarieerd en zoveel mogelijk basisvoedingsmiddelen die niet bewerkt zijn. Dan ben je al een heel eind op weg.’
