In de hal waarschuwt een tekstbord voor de stroboscopische effecten: wie epilepsie heeft, moet voorzichtig zijn. Bij de ingang wacht een naakte man met een wakkere blik. Op deze houtsculptuur (Birma, 1869) heeft een anonieme kunstenaar het halve skelet geschilderd.
Eenmaal binnen stuit je op een eng tuintje, een perkje met botanische bloemmodellen van papier-maché. Overgoten met een veelkleurig, beweeglijk schijnsel, waarin de grillige planten weer messcherpe schaduwen werpen. Ertegenover bevindt zich een kleine vitrine met de glazen kwal van Blaschka. Op een ereplaatsje, want hier begon het allemaal mee.
Toen kunstverzamelaar Joris Loudon in 1998 het Natural History Museum van Harvard bezocht, viel zijn oog op die sierlijke kwal. Dit Portugese oorlogsschip, vervaardigd door de Dresdener glasblazers Leopold en Rudolf Blaschka, diende ooit als studiemodel.
Darwin
Niet toevallig dateert het object uit de tweede helft van de negentiende eeuw, na Darwins reis met de Beagle. In het verlengde van de Verlichting maakte zich van wetenschappers een koortsachtig verlangen meester om het mysterie van de schepping te doorgronden. Aangezien preparaten van echte planten en dieren hun kleur verloren, zocht men het in realistisch nagemaakte modellen. Van een half opengesneden menselijke romp tot fluwelen paddenstoelen. Van glazen slakken tot virtuoze illustraties op papier en hout.
Loudon begon te verzamelen. Want al zijn de leermodellen didactisch niet meer relevant, hun schoonheid en geschiedenis blijven intrigeren. Kunstenaar Salvatore Arancio (1974) voelde zich ‘als Alice in Wonderland’ toen de Londense Gallery Whitechapel hem in 2018 verzocht om een herinterpretatie van de collectie-Loudon. Dat resultaat zien we nu opnieuw in Teylers Museum; een passende ambiance, daar naamgever Pieter Teylers van der Hulst immers bij uitstek een man van de Verlichting was.
Psychedelisch
Salvatore Arancio is bekend om zijn biomorfe keramieksculpturen en zijn integratie van traditionele technieken met moderne technologie. Uit zo’n 250 items stelde hij een Wonderkamer samen, compleet met geluid, psychedelische lichteffecten, videokunst en geglazuurde plastieken van eigen hand.
Zoals de Blaschka’s ongewervelde dieren en bloemen in glas nabootsten, zo maakten andere kunstenaars wasmodellen van zieke granaatappels en citroenen, of van een gigantisch uitvergrote teek. Ook staat er een maagsteen (wellicht van een olifant) en liggen er houten modellen van het hoofdje van een menselijke foetus. Alles badend in die kleurige schemering en een soundscape vol elektronische klanken: van duistere, theatrale akkoorden tot onschuldige drup- en plopgeluidjes. Die blijken afkomstig van de − alweer – felgekleurde videowand; componist is Julian House. Details uit natuurdocumentaires vervloeien tot abstracte vormen met agressieve flitseffecten.
Een minder heftige aanpak zien we in zijn video ‘Dedicated to the Blue Soul’. Via de koptelefoon hoor je een Engelstalige mannenstem op gedragen toon voorlezen uit Soul Shapes (1890) van de Nieuw-Zeelandse auteur Alice Murray-Dew Smith, een verhandeling over vorm en kleur van menselijke zielen.
Organisch
De meeste items zijn uitgestald in simpele houten stellingkast, met weldoordachte zichtassen vanaf de kopse kant. Daarbij zijn Arancio’s keramieksculpturen dusdanig organisch gevormd, dat ze op een quasi-natuurlijke manier ‘vergroeid’ lijken met de objecten. Saillant voorbeeld is het gecraqueleerde ei van een olifantsvogel, dat gevat is in … dode takken? Klauwen van de moedervogel? Poten van een reuzenspin? De tentakelachtige vormen hebben zowel iets beschermends als onheilspellends, maar het geheel oogt logisch.
Huiveringwekkend is de smartelijke uitdrukking op twee gipsafgietsels van opengesneden mannenhoofden, liggend in een zwarte plas van wat geronnen bloed moet suggereren – wie waren zij, wat was hun lot? En ach, die opengesneden kalkoen van papier-maché; wat zit dat ei trouwens veel hoger dan je zou verwachten…
Katje
Volgens Loudon zelf spreekt hij met curatoren af dat ze de items niet te veel te beschermen, ‘omdat je hun aard verandert door er museumstukken van te maken. Ik wil dat ze gezien worden zoals ze zijn.’
Dat is gelukt, al heeft de stellage voor- en nadelen. Enerzijds versterkt ze de allure van spontaniteit en biedt ze toch enig overzicht. Anderzijds gaat er telkens een snerpend alarmpje af zodra iemand zich te dichtbij waagt. En voor sommige objecten moet je op de hurken, terwijl andere juist ver boven ooghoogte staan.
Waaronder één item dat ik zo graag eens in alle rust van dichtbij had bekeken: een opgezet kitten onder een stolp, een jong katje met twee gezichten. Twee neusjes, vier oogjes. Nee, volwassen is dit katje nooit geworden. Maar aan de lichaamsverhoudingen te zien heeft het wel geruime tijd geleefd. Een wonder. Toegegeven: ook een afwijking. Maar vooral een wonder.
Daarom vind ik de gebezigde term Wonderkamer zo mooi. Ja, Surreal Science is grotesk en esthetisch tegelijk, als een Salvador Dalí. Maar ze doet ook beseffen waarmee de wetenschap zich ten diepste bezighoudt: het onmaakbare leven.
Te zien t/m 3 september 2023.
Op 28 juni 2023 geeft bioloog Kees Boele een lezing die aansluit bij het project Surreal Science.
Zie ook www.teylersmuseum.nl
